З.Баттогтох /Доктор, профессор/

 

Аливаа хүнд нойр маш чухал. Жишээ нь, хүн 24 цаг хоол идэхгүй, ус уухгүй, хөдөлгөөнгүй хэвтэж чадна, асуудал бага. Тэгвэл 24 цаг огт унтахгүй байж чадах уу, чадлаа гэхэд биед гарах хор уршиг хэр их вэ. 
Хүн нойргүй удаан байхад бие өөрөө микро унталт /micro sleep/ хийдэг. Өөрөөр хэлбэл маш богино хугацаанд тархи өөрөө унтана гэсэн үг. Тэр үед хөдөлгөөний хяналтгүй, хараа сонсголын мэдрэмжгүй болдог ч хүн түүнийгээ мэддэггүй байна. Шөнийн ээлжийн ажилтай хүмүүс авто осол гаргах нь түгээмэл байдаг нь үүнтэй холбоотой юм. Хүний духны цаана байгаа тархи нь хүний шийдвэр гаргахыг хариуцдаг  хэсэг. Энэ нь нойргүйдлээс болоод ажиллагаагүй болдог байна. Хүн өдөр тутамдаа, алхам бүртээ, амьдралдаа байнга шийдвэр гаргаж байдаг. Нойрыг бие махбодын хувьслын талаас нь аваад үзвэл 6-8 цаг огт ойр орчноо мэдрэхгүй нам унтаж байгаа юм. Зарим амьтан унтахдаа тархины тал нь ажиллаад сэргэг байдаг бол тал нь унтдаг. Энэ нь аливаа аюул ослоос өөрийгөө хамгаалах давуу талтай. Харин хүн унтахаар тархи нь бүтэн унтдаг байна. 


Байгаль энийг яаж зохицуулсан бэ гэхээр короно тайп буюу өглөө унтагч орой унтагчийн хоёр төрөлтэй болгосон байна. Зарим хүмүүс их эрт унтдаг зарим хүмүүс өглөөгүүр унтдаг. Одоогоор нойртой холбоотой 22 төрлийн ген судлагдаж танигдаад байна. Нэг хэсэг нь энэ короно тайптай байна гэдгийг тайлбарласан байна. Хүн өөрөө сүргийн амьтан учраас нэг хэсэг нь өглөөгүүр унтдаг нөгөө хэсэг нь орой эрт унтдаг төрлийнх байх нь. Ийм тохиолдолд аюултай байх хугацаа нь 1-2 цаг л байна. Нөгөө талаараа нойр ямар чухал вэ гэдгийг байгалийн зохилдлогоогоор харуулсан байна. Хүн сэтгэн бодох чадвар нь өндөр хөгжсөн учраас үүнийг дэмжихийн тулд нойр буюу удаан хугацааны тархины амралт байх хэрэгтэй гэж үзэж болохоор байна. 


Одоогийн нийгэм маань арилжааны шинж рүү түлхүү хандаж байгаа нь ажиглагддаг. Хүмүүсийг аль болох бага унтуулах нь бизнест нь ашигтай байна. Жишээ нь, сошиал бизнес, кино контент цахим зар сурталчилгаа. Гэтэл Харвардын судалгаагаар хамгийн оновчтой унтах хугацааг 6-7 цаг гэж гарсан байна. Нойр хэт бага эсвэл хэт их байх хоёр нь эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй тул эрүүл мэндэд ашигтай байх оновчтой хугацааг гаргажээ. 
Өдөр унтахад болохгүй зүйл байхгүй. Гэвч өдрийн унталтыг дунджаар 20 минут байхад хангалттай гэж үздэг байна. Энэ хугацаанд тархи сэргээд бие амраад сайхан болдог. Харин илүү их цагаар өдөр унтвал нойрны циклийн хувьд гүн нойронд шилжсэн байхад сэрвэл хөдөлмөрийн бүтээмж буурах сул талтай. 


Шөнө 03.00-04.00 цагт сэрээд байдаг хүмүүс бий. Эдгээр хүмүүс арай эрт буюу 21.00 цагийн үед унтвал шөнө дунд сэрэх нь багасдаг байна. Өөрөөр хэлбэл сэрээд байгаа шалтгаан нь нойрны мөчлөг солигдохтой холбоотой. 
Нойрыг яаж хэвшүүлж дадал болгох вэ гэдэг их чухал. Өөрийгөө анзаарч хэдэн цагт нойр хүрч эхэлж байна гэдгээ анхаарах, мөн унтахаасаа тодорхой хугацааны өмнө өрөөний гэрлүүдээ бүдгэрүүлж хэвших хэрэгтэй. Гэрэл бүдэг болоод ирэхээр нойрны даавар болох мелатонины ялгарал нэмэгдэж унтах үйл явцыг эхлүүлдэг.


Нойр нь хүрэхгүй асуудалтай хүмүүст өгөх зөвлөгөө бол унтахаасаа нэг цагийн өмнө өрөөний орчны гэрлүүдээ бүдгэрүүлэхийг зөвлөдөг. Мөн гар утас, таблетийн гэрэл болон сонирхолтой зүйл үзэх нь нойрыг сэргээдэг учраас хэрэглээгээ зохицуулж хэвшихийг зөвлөдөг. Жишээ нь, зарим хүмүүс утсаа унтлагын өрөө рүүгээ авч ордоггүй, хэрэв шаардлага үүсвэл босож зогсож үзээд орхих хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл хэвтээ байдлаар утас үзэхгүй гэсэн хэвшлийг өөртөө тогтоодог байна. Нэмж хэлэхэд мелатонин нь зөвхөн нойрыг эхлүүлэх үйлдэлтэй даавар юм.  Түүнээс бүхэл шөнийн турш унтуулах нойрны эм биш юм. 


Сүүлийн үед хүүхдийн нойргүйдэл ихэссэнтэй холбоотой хүүхдэд мелатонин өгөх хандлага ихэссэн байна. Хүний биеэс өөрөөс нь ялгардаг дааврыг гаднаас орлуулаад ирэхээр бидний биеийн биологийн хувьд өөрөөрөө мелатонин ялгарах тэр ялгаралд нөлөөлдөг. Тиймээс аль болох өөрөөр нь унтуулахыг эрмэлзэх, зөв дадлыг суулгах нь чухал юм, ялангуяа хүүхдэд. Жишээ нь гадаа харанхуй болох, гэрэл унтраахад мелатонин аажмаар ялгарч эхэлдэг байна. 
Орондоо орж хэвтээд унтахгүй удаан хугацаагаар хөрвөөдөг энэ зуршлаас яаж салах вэ гэвэл орондоо ороод 30 минутаас илүү хугацаагаар унтахгүй бол орноосоо босож ямар нэг зүйлийг хийх хэрэгтэй гэж зөвлөдөг. Жишээ нь, ном унших гэх мэт.
Тавтай нойрсоход юу саад болдог вэ? 
Өөрөөр хэлбэл Нойрыг юу алдаг вэ?
Хамгийн нэгдүгээрт бүх төрлийн сэргээгч ундаанууд буюу кофе, кафейн гэх мэт.
Кофе ууснаас хойш 5-6 цаг цусанд байдаг. Гэвч хүн бүрийн бие өөрийн гэсэн онцлогтой байдгаас хамаарч кофены сэргээх хугацаа өөр байдаг. 
Кофе, кафейн хоёр хоорондоо ялгаатай. Зарим хүмүүс кафейнгүй кофе уудаг, кофены үрэл нь өөрөө нэлээд хүчтэй антиоксидант агуулсан байдаг тул эрүүл мэндэд ач тустай. Гагцхүү тохируулж уух л чухал юм. Нар жаргасны дараа хүн аливаа зүйлийг бодохдоо илүү их санаа зовнилтой болдог. Харин өглөө эрт нар мандсан үед эерэг бодлууд илүү төрдөг. Энэ санаа зовнил нь нойрыг сэргээдэг. Тиймээс унтахын өмнө их зүйл бодох хэрэггүй гэж зөвлөдөг. Ажлаа төлөвлөх бодохдоо аль болох өглөө, өдөр хийвэл зохимжтой. 


Өөр нэг нойр хулжаадаг зүйл бол үдээс хойш 16.00-17.00 цагийн үед унтах юм. Мөн хэт орой хооллох, согтууруулах ундаа уух зэрэг нь сөргөөр нөлөөлдөг. Зарим хүмүүс нойроо хүргэхийн тулд унтахын өмнөхөн дарс, пиво уудаг. Энэ нь нойр эхлүүлэхэд нэмэртэй боловч нойрны чанарын хувьд натуралаар унтсаныг гүйцэхгүй. Харин эсрэгээрээ тархи бүрэн амардаггүй, булчин сулардаггүй байна. Иймд аль болох ийм хэвшил тогтоохгүй байх нь зүйтэй. 
Нойрны талаарх бас нэгэн сонирхолтой гайхамшигтай гэмээр мэдээлэл хуваалцахад хүний амьдралын явцад маш хүчтэй, цочирдом үйл явдал тохиолдлоо гэхэд нойр тэр ой санамжийг хүний сэтгэл хөдлөлөөс салгаж хадгалдаг байна. Жишээ нь, өнөөдөр хагацал зовлон тохиолдлоо гэхэд маш хүндээр хүлээж авч гашууддаг ч долоо хоногийн дараа гашуудал арай гайгүй болсон байдаг. Энэ нь  хүний ой санамжид сэтгэл хөдлөлөөс нь салгаж хадгалсан гэсэн үг. Монголчууд бид ярьдаг, цаг хугацаа бүхнийг эдгээнэ гэж. Жинхэнэдээ бол нойрны гүйцэтгэж байгаа үүрэг юм байна.


Нойр, ой санамж хоёр салшгүй холбоотой. Өдөр бүр хүн нүдээрээ харж, чихээрээ сонсож маш олон мэдээлэл хүлээж авдаг. Өдрийн хүлээж авсан мэдээллүүдийг тархи шөнө унтаж байхад нь хооронд нь хэлхээ үүсгэж цэгцэлж хадгалж байдаг. Унтаж байхад авсан мэдээллийг удаан хугацааны ой санамжид хадгалдаг байна. Өөрөөр хэлбэл өнөөдрийн миний сонсож мэдэж авсан мэдээлэл өмнө нь миний мэдсэн зүйлтэй ямар нэг байдлаар холбогдож хэлхээ үүсэж ой санамжид хадгалагддаг байна. Дараа нь ижил төстэй үйл явдал боллоо гэхэд тэр өмнө хадгалсан ой санамжаасаа гаргаж авч чаддаг ба энэ хэлхээ нь зөвхөн унтаж байхад буй болдог. Энэ нь амьд амьтдаас зөвхөн хүнд байдаг ба нойрны маш чухал  ач холбогдлын нэг юм байна. 


Архаг төрлийн нойргүйдэл нь Алцхаймарын өвчин (мартах өвчин) үүсгэх эрсдэл өндөр. Жишээ нь, оюутнууд шалгалтаа өгөхийн урд шөнө суугаад бэлддэг. Гэвч энэ нь үр дүнгийн хувьд хүсэж байгаагаас эсрэг байдаг. Учир нь авсан мэдээлэл нь унтаж байж ой санамжид дэс дараатай хадгалагддаг. Яг шалгалт өгч байх үед урд шөнийн уншсан мэдээллүүд гэнэт нэг дор санаанд орж ирдэг ч яг логиктой гүйцэтгэж чаддаггүй байна. Богино хугацааны ой санамжаараа хандаж байгаа болохоор алдаа гарах магадлал өндөр. 
Эмчилгээ, унтах аргууд:
Нойрны экспертүүд Архаг нойргүйдлийг эмчлэх эмчилгээнд хандлагыг өөрчлөх, зөв дадал хэвшил тогтоох аргыг түлхүү хэрэглэдэг. (Behavioral therapy) 
Хүний тархи аливаа зүйлийг хэлхээ үүсгэж хадгалан дадал зуршил болгосон байдаг тухай дурдсан. Ердийн хүн орондоо ороод унтана гэдэг хэлхээ зуршил хүний тархинд байгаа. Гэвч нойргүйдэлтэй болсон зарим хүний хувьд энэ өөрчлөгдсөн байдаг. Жишээ нь, оронд оронгуутаа нойр нь сэргэдэг болчихсон хүн байдаг. Энэ нь ор, нойр хоёрын хоорондын унтах гэдэг хэлхээ тухайн хүний тархин дотор тасарсан гэсэн үг юм. Үүнийг дадал хэвшил өөрчлөх эмчилгээгээр засна.


Бясалгал хийж нойр сайжруулах арга байдаг. Бясалгал зөв хийснээр мелатонины ялгарлыг идэвхжүүлдэг. Бясалгал хийснээр 3мг-5мг хүртэл мелатонин ялгарах боломжтой. Зарим хүмүүс бас намуухан хөгжим сонсох, намуухнаар уншсан стори сонсож унтах аргыг хэрэглэдэг. Youtube дээр  унтуулдаг олон янзын аялгуу, сторинууд байдгийг ашиглаж болно. Нарийн анзаарвал детальчлал ихтэй,(сайхан байгальтай гол урсаж, шувуу жиргэж, бороо орж байна) нөхцөл байдлыг тоочсон хэлбэрээр бичигдсэн сторинууд нь хүний анхаарлыг татахуйц давтамжтай байдаг нь хүний нойрыг аажимдаа хүргэдэг байна.
Бүр хүндэрсэн гүнзгий шатанд орсон нойргүйдлийн үед мансууруулах шинж чанартай нойрны эмүүдийг санал болгодог. Ийм төрлийн эмүүд нь хүчээр унтуулах буюу хүний сэргэг байдлыг дарангуйлдаг. Нойр өөрийн гэсэн циклтэй сэргэг унтах үе, зүүдлэх үе, гүн нойрсох үе гэх мэт. Харин нойрны эм нь нойрны өөрийн циклийг алдагдуулдаг байна.  
Хүнд өөрт нь маш их хүч байдаг ба өөрөө өөртөө зөв дадал хэвшлийг бий болгож чаддаг.
Нойроо зохистой байлгаж чадвал эрүүл, урт наслах боломжтой.
Доорх линкээр ороод асуулга бөглөөд та өөрөө нойрны ямар төрөлд багтаж байгаагаа сонжоод үзээрэй. https://sleepdoctor.com/sleep-quizzes/chronotype-quiz/

Эрүүл энхийг хүсье.
 

 

Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" сонин

2024 ОНЫ ГУРАВДУГААР САРЫН 27. ЛХАГВА ГАРАГ. № 59, 60 (7303, 7304)