Ч.ҮЛ-ОЛДОХ
ШУА-ийн Палентологийн төвийн Сээр нуруутан судлах лабораторийн эрхлэгч, үлэг гүрвэл судлаач, доктор Х.Цогтбаатартай ярилцлаа.
-”АНУ-ын Флорида мужийн дуудлага худалдаагаар зарагдах гэж байсан Трабозавр батаарын ясаа бид шүүхийн шийдвэрээр буцааж авахаар болсон. Гэтэл түүнийг Америкт хууль бусаар аваачсан Эрик Прокопи гэгч Японоос оруулж ирсэн төдийгүй олон газраас түүвэр маягаар цуглуулсан гэж мэдүүлснээр нөхцөл байдал өөрчлөгдсөн гэх мэдээлэл цацагдсан ч сая л нэг юм асуудал нэг талдаа гарч байх шиг. Энэ талаарх нарийн мэдээллийг танай хүрээлэнгийнхэн хамгийн түрүүнд авч байгаа болов уу?
-Нарийн мэдээлэл авах ч юу байхав дээ. Би судалгаа, шинжилгээ хийдэг эрдэм шинжилгээний ажилтан хүн. Гэтэл батаарын асуудлаас болоод юу болчихов доо. Сүүлийн үед би хууль хяналтын хүн юм шиг сэтгүүлчид над руу хандаж янз бүрийн зүйл асуух юм. Зарим нь “Шүүхийн шийдвэр юу болж байна. Эрик Прокопид хэдэн жилийн ял өгөх бол” гээд л. Утасдаад амраахгүй. Ер нь тэгээд утсаар ярих их осолтой юм байна. Ганц нэг зүйл асуучихаад эрхэлж байгаа ажил, албан тушаалыг буруу бичиж эвгүй байдалд оруулах, хүмүүсийг ч төөрөлдүүлэх жишээтэй. Тэгээд ч ажил их, ирсэн сэтгүүлчидтэй тэр болгон ярилцах цаг зав хомс байх юм.
-Гэхдээ л батаарын асуудал сонин хэрэг биз дээ. Монголынх гэдгийг нь батлахын тулд манай эрдэмтэд хүртэл АНУ-ын шүүхийн өмнө мэдлэг чадвар, туршлагаа сорилоо шүү дээ?
-Мэргэжлийн судлаачдын хэрэгцээ гардаг гэдэг утгаараа сонин хэрэг гэж болно. Батаарын араг ясны дуудлага худалдаа анх тавдугаар сарын 20-нд болсон. Дуудлага худалдааг зогсоонгуут мэргэжлийн судлаачид хэрэгтэй болсон юм билээ. Засгийн газрын ажлын хэсгээс мэргэжлийн хүн явуулж, газар дээр нь судлуулж, шинжлүүлье гэж шийдвэрлэсэн. Ингээд би явсан. Тэр асуудал ганц миний санаагаар болоогүй. Бид зөвлөлдөж байж шийдвэрлэсэн. Түүнээс биш монголоос ганц хүн очоод “Энэ манайх аа” гээд суучихвал юу ч гэж хэлэх байсан юм билээ. Тиймээс нэлээд хэдэн хүний бүрэлдэхүүнтэй олон улсын экспертийг оролцуулбал ямар вэ гэсэн санал гаргасан. Тэр нь ч зөв байж. Тэр дагуу гурван улсын хамтарсан судалгааны баг ажилласан. Анхны сэтгэгдлээр Трабозавр батаарын яс яах аргагүй Монголынх гэдэг нь мэдрэгдэж байсан. Гэвч шууд мөн байна гэж далдыг харагч шиг хэлэх хаашаа юм. Үндэслэлээ гаргах ёстой. Гэтэл бидэнд ганцхан өдрийн боломж олгосон. Уг нь бид хоёр өдөр ажиллах саналыг хуульчаар дамжуулан урьдчилж хэлсэн юм. Яг яваад очтол өөдөөс “Та нар нэг өдрийн дотор үндэслэлээ гаргаж, Монголынх гэдгийг нь тогтоо. Чадахгүй бол боль” гэсэн. Бид маш шахуу хугацаанд ажилласан. Батаарын яс ерөнхийдөө Монголынх гэдэг нь баталгаатай байсан. Сүүлд яриад байгаа энд тэндээс түүсэн гэдэг огт худал. Тэр бол дэндүү хариуцлагагүй мэдэгдэл.
-Ямар ч эргэлзээ байхгүй гэсэн үг үү. Нууц биш бол Америкийн умард хэсгээс олддог үлэг гүрвлийн яснуудаас Монголынх юугаараа өөр вэ?
-Үлэг гүрвэл тоотой байдаг юм. Энэ чиглэлээр ажиллаж байгаа хүмүүс мэднэ шүү дээ. Тэр тусмаа “Трабозавр батаар” анх 1946 онд олдсоноос хойш ерөөс хуруу дарам цөөхөн олдсон. Түүнээс тав, зургаа нь бүтэн гээд тоолоод үзэх юм бол бүгд өөр. Зөвхөн хэмжээгээр нь аваад үзэхэд л урт, өндөр нь өөр. Гэрийн тэжээмэл амьтдыг монголчууд нас, зүс, шүдээр нь ялгадаг. Мориор бол даага, шүдлэн, хязаалан, соёолон гэдэгтэй адил үлэг гүрвэл ч тийм байдаг. Тэгж олддог учраас харьцааны судалгаагаар харахад л Эрик Прокопийн хэлээд байгаачлан энд тэндээс түүсэн юм огт биш. Тэр бол баталгаатай. Прокоп гэгч нэг талаас өөрийгөө хамгаалах гэж тэгж мэдүүлсэн, нөгөө талаас цаг хожих гэсэн нь тэр байх.
-Эрик Прокопи батаарын ясыг энд, тэндээс түүсэн гэж мэдүүлснээс үүдэж судлаачдын баг дахиж дүгнэлт гаргасан гэл үү?
-Тэгсэн. Судлаачид ярьж байгаад дахиж дүгнэлт гаргасан. Өмнөх дүгнэлтээ илүү нарийвчилсан. Түүнээс гадна бидэнд өөр дүгнэлт ч бас байсан. Тэр нь хөрөнгө мөнгө, цаг хугацаа шаардахаар байгаа юм. Гэхдээ одоогийн байдлаар Эрик Прокопи хийсэн хэргээ бараг хүлээн зөвшөөрч байна уу гэж харж байна.
-Эрик Прокопи Трабозавр батаарын ясыг ухаж авч байгаа гэрэл зургийг монгол хүн тухайн үед авч баталгаажуулсныг шүүхэд нотолгоо болгож илгээсэн гэсэн. Тэр баримтыг хаанаас олсон юм бол?
-АНУ-ын шүүх тэнд батаарын ясны гарал, үүслийг тогтоохоор ажилласан. Манайхан ч мөн дотооддоо гэмт хэргийн мөрийг мөшгин судалсан юм шиг байна лээ. Гадна талаас нь Монголынх юм байна гээд нотлоод байхад дотооддоо бас батлах ёстой шүү дээ, энэ чинь. Мэдээж Монгол нутгаас гарсан юм чинь хаагуур ямар замаар, ямар хүмүүсийн оролцоотой гарсан бэ гэдгийг тогтоох ёстой. Тэгэхгүй бол утгагүй. Тиймээс нэлээд сайн судалж, мөрдөн байцаалт явуулсан байх. Зарим зүйлүүдийг тогтоож байх шиг байна.
-Манайд палентологийн шинжлэх ухаан хожуу үүсч хөгжсөн. Тэр дотроо үлэг гүрвэл судлаач гарын таван хуруунд багтам цөөхөн байдаг биз?
-Ер нь цөөн хүн амтай оронд юм бүхэн цөөхөн байх байна шүү дээ. Судлаач нь цөөхөн. Тамирчид нь ч цөөхөн. Тэгсэн атлаа олон хүн амтай том улс орнуудтай эн зэрэгцэх гэж үзээд байдаг. Яг палентологич гэхээр өргөн хүрээтэй. Тэр дотроос үлэг гүрвэл судлал энэ асуудалтай холбож ярих юм бол ерөөсөө 2-3-хан хүн л бий. Палентологийн судалгаа Монголд үүсч хөгжөөд, өөрийнх нь судлаачид бий болоод 40 гаруй жил болж байна. Палентологийн олдвор, судалгааг аль 1920-иод оноос Америкийн Эндрюсийн экспедицээс эхэлж ярьдаг. Дараа нь 1940-өөд онд оросууд ирж ажилласан. Дайнд ялсан баатарлаг оросуудыг ирэхэд Монголын талаас палентологийн чиглэлийн хүмүүс оролцож ажилладаггүй байлаа. Харин орон нутагт явахад нь ганц нэг орчуулга хийдэг байсан залуус сүүлдээ мундаг эрдэмтэд болсон. Геологи, газар зүйн чиглэлийнхэн их төлөв орчуулга хийж явж байсан юм билээ. 1960-аад оны дунд үеэс манай улс энэ чиглэлээр мэргэжилтэн байх ёстой гэж үзсэн шиг байгаа юм. Тухайн үед жижигхэн тасаг байгуулагдсан нь өнөө хүртэл ажиллаж, одоо хүрээлэнгийн статустай төв болтлоо хөгжиж ирсэн. Цөөхөн хүнтэй ч гэсэн өнөөдөр энэ салбартаа түүчээлж явна. Монголчууд цөөхөн тусмаа сайн ажилладаг. Харин олуулаа болохоороо маргалдаад юм хийхээ байчихдаг юм биш үү .
-Ингэхэд та хэзээнээс сээр нуруутан, тэр дотроо үлэг гүрвэлийн судалгаагаар дагнах болов?
-Би МУИС-ийн биологийн ангийг 1981 онд төгссөн. Дэлхийн шинжлэх ухаанд палентологийн чиглэлээр ажиллаж байгаа судлаачдын олонх нь биологчид байдаг юм шүү дээ. Хуучин социалист системийн орнуудад харин геологийн чиглэлээс палентологийн салбарт орсон эрдэмтэд олон байдаг. Палентологчдыг хаана ч бэлтгэдэггүй юм . Би биологийн анги төгсөөд ШУА-д хуваарилагдсан. Тухайн үед Байгалийн түүхийн музей ганц динозаврын угсарсан ястай танхим байсныг өргөжүүлэх албан даалгавар гарч, манайхан түүнд бүх хүчээрээ ажилласан. 1980-аад он хүртэл цуглуулсан олдвороороо музей байгуулсан юм. Яг тэр үед нь би сургуулиа төгсч ирж таарсан. Ажлын гараагаа шууд музей байгуулахаас эхэлж байлаа. Музейд ажиллаж байхад шинэ хүн жирийн цэргээс нь эхлэх ёстой гэсэн бичигдээгүй хуулиар олдворуудын тайлбарыг хийсэн. Гадаадын жуулчид цөөхөн байж дээ, тэр үед. Ихэнхдээ социалист орнуудаас ирнэ. Тэдэнд тайлбар хийхийн тулд ном зохиолтой танилцах шаардлага их гарна. Өөрөөр хэлбэл, биологоос палентологи руу шилжих үе маань тэгж эхэлсэн. Тэртэй, тэргүй музейн маань гол үзмэр үлэг гүрвэл байсан болохоор сээр нуруутны чиглэлийг барьж судалгаа хийх нь зүйтэй гэж үзсэн. Тэгээд ч биологийн чиглэлийн хүнд сээр нуруутны судалгаа илүү ойр байдаг юм.
-Анхны хамгийн том судалгаа юу байв?
-Миний докторын зэрэг хамгаалсан сэдэв өвсөн идэшт үлэг гүрвэл, нугасан хошуут гадрозавройдын бүлгийн Монголоос олдсон үлэг гүрвэлүүдийн хувьсал, өөрчлөлтийн асуудлаарх судалгаа байсан. Тэр чиглэлээрээ явсаар өнөө хүртэл 30 гаруй жил ажиллаж байна.
-Үлэг гүрвэлийн ясыг гадагш нь гаргасан хэрэгт хэд хэдэн хүнийг, тэр дотроо үлэг гүрвэл судлаач А.Пэрлээ гуайг баривчилж шалгасан. Та түүнийг сайн мэдэх хүний нэг. Энэ талаар ямар байр суурьтай байна?
-Хүн ямар нэгэн зүйлд зорьж олон жил зүтгэчихээд эцэст нь түүнийгээ худалдчихгүй биз дээ. Тэгэхээр судлаач хүн хэзээ ч тийм зүйл хийхгүй гэж би боддог. Яагаад гэвэл, тэр чинь тухайн хүний амьдралын зорилго. Түүнийгээ хаанаас ч юм доншуучилж ирсэн Эрик Прокопи мэтэд зараад сууж байна гэж миний санаанд огт буухгүй байна. Эрүүл хүн тийм зүйл хийхгүй. Тэгэхээр би А.Пэрлээ гуайг тэр хэрэгт буруутай гэдэгт итгэхгүй байсан.
-Батаарын яс алдагдсан хэрэг энэ салбарыг олны анхааралд оруулж, палентологийн ховор олдвороор дэлхийд гайхагдсан улс орны хувьд жуулчдыг татах гайхамшигтай музей байгуулах хэрэгтэй гэсэн саналууд гарч байх шиг?
-Миний хувьд энэ шинэ санаа биш. Бид энэ тухай олон жил ярьсан. Бүр 1990-ээд оны дунд үеэс. Уг нь манай улс үлэг гүрвэлийн чиглэлээр эхний гуравт ордог юм чинь яая даа гэсэн сайхан музейтэй болоход хэн ч гайхахгүй. 1990-ээд оны дунд үеэс музейтэй болох гэж янз бүрийн төвшинд ярьсан. Гэсэн ч нэг л болж өгөхгүй явсаар өнөө хүрсэн. Арга ч үгүй болов уу. Тухайн үед улс орон юун музейтэй манатай байлаа. Харин сүүлийн үед, ялангуяа Батаартай холбоотойгоор нийгэм энэ чиглэлд ихээхэн анхаарч байна. Ямар ч байсан нэг шийдэлд хүрч, ажил хэрэг болно байх. Дээр нь нийгэм анхаарч, санаа тавьж байна гэдгийг шийдвэр гаргагчид мэдэрч харж байгаа гэдэгт найдна. Ховор нандин зүйлийг эхлээд хадгалах аргаа олох ёстой. “Саалиа бэлдэхээр саваа бэлд” гэдэг их үнэн үг юм. Гэтэл тэгэхгүйгээр ховор сонин олдвор оллоо гэхэд сенсаац болгоод, шинжлэх ухааны нэг нээлт хийхэд маргааш нь хадгалах газаргүй. Тэгсэн атлаа түүнийгээ олон нийтэд зарлачихаар хүмүүс газар дээр нь очоод сүйтгэчихдэг. Ийм байдлаар бид 20-иод жил болчихлоо. Энэ хугацаанд овоо ч юм цуглалаа. Өөрсдөө мэргэжлийн хүмүүстэй болсны ачаар олдворуудаа авч үлддэг болсон. Гэтэл 1920-иод онд Эндрюсийн экспедиц нэг ч яс үлдээгээгүй авч явсан. 1946-1949 онд ажиллаж байсан тухайн үеийн Зөвлөлтийн экспедиц мөн л өөрсдийн олсон олдворуудыг аваад явчихсан. Хүүе, хаая манайх, танайх гэж ярих мэргэжлийн хүн манайд байсан биш. Харин 1990-ээд оноос байдал өөр болж,гуравдагч орнуудаас судлаачид ирдэг болсон. Олон орны судлаачид өрсөлдөөнтэй, бас туршлага солилцох давуу талтай. Энэ үеэс эхлээд бид музейтэй болтол нь сан хөмрөгийг нь бүрдүүлэх ёстой юм байна гэсэн зорилгоор лабораторийн барилгыг өөрсдөө болоод гадаадын хөгжиж буй орныг тусалж, дэмждэг байгууллагад хандан төсөл бичиж байж барьсан. Түүний дүнд өнөөдрийг хүртэл аятайхан эхлэл тавигдаж, эмх цэгцэнд орж буй зүйлүүд ч байна.
