- Уран бүтээлчийн тухай хөрөг таталбар –

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн

Сүүлийн хоногуудад Монголын хөгжмийн ур­ла­гийн түүхэнд чухал тэм­дэглэлт үйл явдал болж байна. Монгол Улсын мо­рин хуурын чуулга байгуу­лагд­саны хорин жилийн ой тохиож байгаа нь энэ. Хөгжмийн урлагийг со­нирх­дог, өөр өөрийнхөө хэр хэмжээгээр ойлгож ухаардаг, биширч шүтдэг хүмүүс морин хуурын аял­гуунд бүхнийг мартан ал­жаа­лаа тайлж, баярлан баясдаг бололтой. Ойн хүрээнд олон ажил зохион байгуулагдаж үндэсний хэмжээний том баяр болж байна гэхэд болмоор. Бид­ний өвөг дээдэс морин хуур хэмээх энгийн хэрнээ нэн увидастай, нарийн нандин зэмсгийг бүтээн үлдээжээ. Хуурын аялгуу хүний сэтгэлийн хөгийг хөөргөн хөвсөлзүүлж, нэг их уудам тал хөндийд мо­рин дэл дээр давхиж, хэм­жээ хязгааргүй орон зайг хоромхон зуур туулах мэт, ертөнцийн өнгө бүрдмэл нам гүм, айван тайван орчинд дүүлэн хүрэх шиг, үнэхээр тийм гэхийн арга­гүй сэтгэгдэл, мэдрэм­жийг өгдөг нь нэн сонин аж. Энэ бүхний ид шид нь морин хуур хэмээх хөг­жимд зөвхөн өөрт нь бай­даг онцлог юм шиг ойл­гогд­дог. Чухамдаа монгол хүний оюун ухааны гүнээс оргилон гарч ирдэг учраас монголчуудынхаа сэтгэлд тийм хүчтэй хүрч нө­лөөл­дөг болов уу. Морин хуурын аялгууг сонссон хэн боловч “Энэ сайхан ая эгшгийг хүн зохиодог гэж үү. Ийм нандин тансаг аялгуу гэж бас байдгаа. Ийм зөөлөн уян хэрнээ сүрлэг сайхан аялгууг хэрхэн яаж ориглуулан ундруулдаг юм бол оо...” гэж гайхдаг бас  бишир­дэг.

Хаа холын Японы Осака хот дахь Монгол Улсын өргөмжит консул Сато Норика нэгэнтээ “Яагаад би морин хуурын чуулгатай хамтран ажил­лах болсон юм бэ гэвэл эн тэргүүнд сайхан аялгуунд нь татагдсан юм” хэмээн дуу алдсан байх юм билээ. Yнэндээ морин хуур нь ятга, дунд, их хуур, цо­хиур, төгөлдөр хуур, флей зэрэг олон хөгжимтэй ний­лэн найрахаараа тийн­хүү үгээр илэрхийлэх арга­гүй тансаг аялгууг илэрхийлдэг бололтой. Тэ­гээд хүмүүст асар их тайвш­рал, баяр баясал авчирдаг, хүний зүрх сэт­гэ­лийг эзэмдэн догдлуул­даг, урам хайрлан зориг­жуулдаг, бас уяруулан хайлуулж ариусгадаг байх.

Төсөрхөн Морин хуу­рын чуулгын уран сайхны удирдагч, ерөнхий удир­даач, Ардын жүжигчин, профессор Ц.Батчулуун гуай “Манай ажил дээгүүр нэг очоорой” хэмээн урьс­наар Улсын филармонийн байраар орлоо. Морин хуурын чуулгынхан тун завгүй, ёстой л ажил ун­дарч бүтээл өрнөж байх шиг санагдав. Батчулуун багш надад “Ганцхан дуу­ны сургуулилт хийчихээд хоёулаа ярилцая. Ердөө арван минут. Хоёулаа их танхимд хамт оръё” гэв. Чуулгынхан ч бараг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ багш, удирдаачаа хүлээн сууц­гааж  байв. Морин хуурын чуулгынхныг тоглолтыг хамгийн идэвхтэй үзэгч­дийн нэг нь би. Тэгэхдээ тэднийг зөвхөн тайз дээрээ, аль нэг тоглолтоо хийж байгааг л үздэг бай­лаа. Тийм болохоор энэ удаа мөн л нөгөө гоё алтан шаргал, мөнгөлөг цагаан, номин хөх гээд л өнгө жигдхэн ганган хувцас­тай­гаа намиж байгаа мэ­тээр төсөөлж орсон чинь мань нөхөд энгийн хув­цастайгаа байгаа нь бас их сонин содон харагдав. Зүс таних хүмүүс олон байдаггүйсэн бол бараг л танигдахгүй нь гэлтэй. Батчулуун багш намайг үзэгчдийн танхимд суухыг уриад Японы дуучин, Хөг­жим бүжгийн коллежийн багш Окуяма Юми “Мон­голын тал нутаг” хэмээх дууг Морин хуурын чуул­гатай дуулах бэлтгэлд оров.

Нүргэлэн эгшиглэх хөгжмийн ая дан, дуучны цээлхэн хэрнээ уянгалаг намбатай хоолой сэтгэл оюуныг минь үл мэдэгдэх нэгэн сайхан ертөнц уруу залан даллаж, хөтлөн хүр­гэх шиг боллоо. Энэ аг­шинд энхжингийн оронд одсон нэгэн үеийн оюутан, уран бүтээлийн анд, ажил­саг бүтээлч, гүндүүгүй сайхан эр, дууны шүлгийн их мастер Түмэнжар­га­лыгаа дурсан харамсаж сэтгэл зүрх минь гунигийн мананд ээрэгдэж “Чи минь эх орон, ард түмэндээ төдийгүй хорвоод хосгүй сайхан дуу бүтээж өгөөд явж дээ” хэмээн муу хар Түмээгээ өөрийн эрхгүй үгүйлэн эмзэглэлээ. Ха­рин дуучин Юмигийн намбалаг сайхан ая дуу сэтгэлд минь гэрэл гэгээ асааж, хургаж хуралдсан гунигийн мананг үлдэн хөөсөн дөө. Юми  дуулсан дууныхаа төгсгөлийг хийх­­дээ бараг л таазанд хүрэхнэ үү дээ гэмээр огцом хөдөлгөөн хийж буй нь бас содон. Сайхан аялгуу, сайн дуу түүний эрч хүч онгодыг даллан дуудсан хэрэг. Тэр хөдөл­гөөн, тэр агшин нөгөө дорнын даруухан аальтай  Юмийг бараг танигдахгүй болгож орхисон нь бас сонин. Гайхамшигтай сай­хан дууллаа. Батчулуун удирдаач хөгжимчдөөсөө аль нэгийг асууж, бас анхааруулан шаардаж, Юмитэй ярьж зөвлөж, тэд аялгууг харилцан бие биедээ үлгэрлэн үзүүлнэ. Их чуулгын хөгжим дахин нүргэлж хэдэнтээ давт­санаар сургуулилт завсар­лав.

Тэндээс гарахдаа би дуу, дууны хөгжмийн ая дан, дуучин, хөгжимчид, удирдаачийн ур чадвар, эрдэм ухаан, тэдний гар сэтгэлийн нийлэмжийн увидас, ид хавыг бахархан биширч, дуу яаж төрж, хэрхэн амьдарч үзэгч сонсогч олны хүртээл болдгийг төсөөлөн бодсоор гарав.

Үл мэдэгдэх далдын нэгэн их хүч ядарсан тархи, чилсэн бие, зүрх сэтгэлийг сэргээн тэтгэж, урам зориг, тайвшрал жаргал хайрлана. Энэ бол морин хуур хэмээх зэмсгийн нууцлаг нэгэн увидас, өглөг буян. Тэрхүү гайхамшгийг өнөөгийн энэ цаг дор баяжуулан хөгжүүлж, дэлхийн хөгж­мийн урлаг сонгодгуудын зиндаанд хүргэсэн хүн бол Цэндийн Батчулуун яах аргагүй мөн.          

Морин хуураар олон хүн зэрэг тоглох, найрал хөгжмийн хэлбэрт оруулах оролдлого бүр дөчөөд жи­лийн өмнө эхэлсэн юм шиг санагддаг. Наяад оны эхээр төрийн хошой шаг­налт, хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров, Монго­лын радиогийн “Малчин” нэвтрүүлэгт зориулж бү­тээсэн дан морин хуурын “Монгол аялгуу”-гаа анх зуун найман хуурчаар хуур­дуулсан. Дундговь аймгийн соёл, урлагийн арав хоног 1984 онд болох үеэр гучаад хуурчид “Ман­далговийн магтаал”-ыг аялгуулан уншиж байсан зэрэг нь тухайн үедээ шинэ содон үзэгдэл болж олны анхаарлыг татаж байлаа. Энэ бүхэн нь олон хуурчид хамтран тоглох найрал хөгжмийн хэлбэрт орох анхны алхмууд бай­сан юм болов уу гэсэн бодол төрдөг.

Ингэж л морин хуу­рын өлгий нутаг Монгол оронд, өндөр төвшинд зохион байгуулагдсан мэргэж­лийн чуулга байгуулах шаардлага амьдралаас ур­ган гарч ирсэн хэрэг. Тэр­хүү түүх амьдралын за­хиал­гыг соргогоор харж, ажил хэрэг болгох үйл хэргийг морин хуурч Ц.Бат­­чулуун анх санаач­лан хөөцөлдөж шинэ бай­гууллага байгуулж улмаар морин хуурыг ихэсгэж багасган дунд хуур, их хуур гэхчилэн хэдэн ян­заар бүтээж мөн цохиур, төгөлдөр хуур, ёочин, флей, ятга зэрэг төрөл бүрийн хөгжмийн зэмсэг бүхий найрал хөгжмийг нэгтгэн найруулж, мэр­гэж­лийн өндөр төвшинд зохион байгуулж төлөв­шүүлснээ хориод жилийн өндөрлөгт хүрч явна. Энэ бол одоогийн Монгол Ул­сын морин хуурын чуулга.

Ардын жүжигчин Ц.Бат­чулуун эдүгээ “Ма­най чуулга Монгол Улсын шинэ ардчилсан Үндсэн хуультай нас чацуу нэг жил байгуулагдсан онц­логтой. Үүнийг бид ихээ­хэн билэгшээдэг. Чуулга байгуулахад багагүй бэрх­шээл тохиолдож байлаа. Хүн бүр дуртай, таашаал­тай хүлээж аваагүй. Янз бүрээр ойлголт, яриа ч  байсан. “Морин хуурын чуулгыг Улаанбаатарт ул­сын чанартай байгууллага болгож байгуулах хэрэг байхгүй. Тэр дуу хуурын өлгий Дундговь аймагтаа л байгуулдаг юм байгаа биз” гэж байсан хүн ч бий. Морин хуурын чуулга бай­гуулагдахад Монгол Улсын Засгийн газрын Тэргүүн шадар сайд Да.Ган­болд, Соёл, урла­гийн хорооны дарга Н.Энх­­баяр нар их анхаарч чухал үүрэг гүйцэтгэсэн. Тийнхүү шинээр байгуу­лагдсан Чуулга анхныхаа тоглолтыг 1993 оны дөрөв­дүгээр сарын 16-нд тэр үеийн Дуурь бүжгийн ака­демик театрт хийсэн юм. Дуурь бүжгийн театрыг сонгосон учир нь маршал Х.Чойбалсан тус театрын шавыг анх тавихдаа суурь дор нь морин хуур, цай, хадагны хамт хийж хүн­дэтгэл үзүүлснийг билэг­шээсэн хэрэг. Чуулгыг анх байгуулахад хуурчид нь Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн 4-8 дугаар ангийн сурагчид, мэргэж­лийн хуурч, ятгын дөрвөл, төгөлдөр хуур гэсэн бү­рэл­дэхүүнтэй байлаа” хэмээн дурссан юм.

Монгол Улсын Морин хуурын чуулгын хөгжил дэвшил, уран бүтээлийн арвин сан хөмрөг, хуримт­луулсан туршлага зэрэг нь Ц.Батчулуун тэргүүтэй тус чуулгын уран бүтээлчдийн шаргуу хөдөлмөр, хүчин чармайлтын үр дүн. Тэр бүхний ачаар Монголын хөгжмийн урлагт нэгэн мөнхийн “Цагаан су­вар­га” сүндэрлэн босчээ гэ­сэн сэтгэгдэл өөрийн эрх­гүй төрөх юм. Тэгэхдээ зөвхөн монголдоо төдий­гүй дэлхийн сонгодог уран бүтээл, хөгжмийн өндөр сэнтийд залраад байна. Чухамдаа хорвоо ертөнц тэр аяараа Монголын мо­рин хуурын аялгуунд уусч, уяран хайлж байна гэхэд нэг их хэтрүүлэг болохгүй биз.

Учир нь автобусаар Улаан-Үд, галт тэргээр Хөх хотод очиж анхныхаа тоглолтуудыг хийж асан Морин хуурын чуулгын­хан эдүгээ Орос, Америк, Итал, Франц, Япон, Хятад гээд таван тив туулж дөр­вөн их далайг гатлан аял­саар... Монголын мо­рин хуурын аялгуу Нью Йорк хотод байрлах дэл­хийн “парламент” болох НҮБ-ын Ерөнхий Ас­самб­­лейн танхим, Парис хотод байр­лах ЮНЕСКО-гийн Ерөн­хий чуулганы тан­хим, хүн төрөлхтний сон­го­дог урлагийн өлгий ну­таг Италын “San Giovanni Maggiore”, ОХУ-ын Моск­ва­гийн алдарт Их театр, БНХАУ-ын Бээ­жингийн Үндэсний театр, Австрын Вена хотын “Musicverein”-ын Алтан танхим, Токио­гийн “Sun­tory” концер­тийн их тан­хим гээд манай гарагийн хамгийн алдар­тай, хам­гийн нэр хүндтэй их танхимуудын тайз дээр заларч Н.Жанцанноровын “Монгол аялгуу”, “Ца­гаан суварга”, Б.Шаравын “Сэрсэн тал”, П.Чайковс­кийн романс, Б.Марчел­логийн концерт, Ж.Визе­гийн “Кармен” дуурь, Оро­­сын хөгжмийн зо­хиолч Р.Шедриний Зөв­лөлтийн балетийн алдарт од Маяа Плицескаяд зо­риулсан “Кармен сүйт”-ийг эгшиглүүлж байгаа нь үнэхээр бахархууштай.

Тэр бүхнээс хамгийн гайхамшигтай бас бахар­хууштай нь БНМАУ НҮБ-д элсэн орсны 50 жилийн ойд зориулан НҮБ-ын Ерөн­хий Ассамблейн тан­химд хийсэн тоглолт хэ­мээн учир мэдэх хүмүүс бахархан ярьцгаадаг. Чуул­­гын уран сайхны удир­­дагч, Ардын жүжиг­чин Батчулуун “Энэ бол Монгол хүн болж төрсний бахархал байлаа. Маш сайхан сэтгэгдэл төрсөн. Дэлхийд хүлээн зөвшөө­рөгдсөн Монгол Улсын, Морин хуурын чуулга НҮБ-ийн их танхимд тог­лож, монголын морин хуур, Морин хуурын чуул­га дэлхийд бас хүлээн зөв­шөөрөгдсөн гэсэн үг. Тэр танхимд 190 гаруй орны төр, засгийн тэргүүн, га­даад хэргийн сайд нар ху­ран цуглаж хүн төрөлхт­ний болон дэлхийд тул­гамдсан асуудлыг ярилц­даг. Тэнд манай нэр цуу­тай бөхчүүд очиж барил­даагүй, бас манай бусад салбарын гайхамшигт хү­мүүс ид хаваа үзүүлээгүй гагцхүү Монгол Улсын Морин хуурын чуулга л тоглолтоо хийсэн. Энэ бол бидний төдийгүй мон­го­лын бахархал. АНУ-ын Корнайгийн найруулагч тоглолт эхлэхийн өмнө бидэнд хандан “Манай энэ танхим (зритель) дэл­хийн улс орнуудыг аль нэ­гийг нөгөөгөөс нь илүүд үз­дэггүй юм. Тэгэхээр нэг их алга ташаад сүйд болох­гүй байх. Та бүхэн зөв ойл­гоорой” гэж хэлж бай­сан. Гэтэл тоглолтын үед тэр анхааруулга, нөхцөл байдал бүр 360 градус эргэж чухам л ни­жигнэсэн алга ташилтаар биднийг мялааж,  НҮБ-ын Ерөн­хий нарийн бич­гийн дарга Бан Гү Мин, НҮБ-ын Ерөн­хий Ас­самблейн дар­га Нассер Абдулазиз Аль-Нассер, Монгол Улсын Ерөнхий сайд С.Батболд нар бидэнд хандан үг хэлж баяр хүр­гэж байсан. Үнэ­хээр сонин сайхан үйл явдал болсон шүү” хэмээн хуучилж байлаа. Сэтгүүлч хүний сониуч, илүү зан маань хөдлөөд түүнээс  “Сүүлийн үед хүмүүс омог­шил энээ тэрээ гэж их ярих боллоо. Ингэхэд таны омогшил юу вэ. Чухам хэзээ ориглон огшиж , илэрч мэдрэгддэг бол...” гэж асуухад минь “Би тай­зан дээр гарахаар л “Зөвхөн би чадна. Надаас өөр хэн ч чадахгүй. Би чадах үүрэгтэй. Чадах ёс­той” гэсэн сэтгэгдэл төр­дөг. Тэр л миний омогшил юм болов уу даа” гэж ха­риул­сан. “Тэгвэл бахархал чинь...” гэвэл “Би, Монгол эх орондоо монгол хүн болж төрс­нөөрөө бахарх­даг. Монгол хүн болоод Төрийнхөө алтан соёмбот далбаан дор ажиллаж амь­дарч яваа­гаараа л бахарх­даг” гэж хариулж байсан сан.

Хэдэн жилийн өмнө Францын нийслэл Парис хотод байрлах Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын ЮНЕСКО-гийн (Миний бие тэр үед ЮНЕСКО-гийн тухай “Дэлхийг гэ­гээ­рүүлэх яам” гэсэн тэмдэг­лэл бичиж байлаа.) төв байраар явж байхдаа нэ­гэн саруулхан танхимд манай морин хуур хөгж­мийг нэн хүндэтгэлтэй­гээр залсан байхыг үзээд бид өөрийн эрхгүй бахар­хан мэхийн хүдэтгэж би­лээ. Энэ бол дэлхийн соёлын төв ЮНЕСКО Мон­гол үндэсний морин хуур хөгжмийг, дэлхийн уламжлалт хөгжмийн сал­бараас 2003 онд “Дэлхийн үндэстнүүдийн шилдэг хөгжмийн зэмсэг мөн” гэсэн тунхаг гаргаж, албан ёсоор бүртгэж авсаны ба­тал­­­­гаа юм. Тэр үед мо­рин хуур хөгжмийг ЮНЕСКО-гийн “Дэл­хийн үндэстнүү­дийн шилдэг хөгжмийн зэмсэг мөн” хэмээн бүрт­гүүлэхэд Ардын жүжигчин Батчу­лууны оруулсан хувь нэм­рийг үнэлж баршгүй гэдгийг учир мэдэх хүмүүс дурсан ярьж тайлбарлаж байсан сан.

Ингэж л өвөг дээдсийн минь бүтээн хайрласан морин хуур олон зууны турш, эсгий гэрийн минь хойморт заларч, монгол хүний жаргал хийгээд зов­лон, ахуй амьдрал хийгээд соёл заншилд мөнхийн дагуул болж ирсэн юм. Өвгөн хуурч хаа нэгтэй, хуураа гүн хүндэтгэл­тэй­гээр авч адислан хөг аяыг нь тааруулан татаж го­ломтынхоо галыг бад­рааж, хөндий шигэмд хур­гасан жавар юугаа үлдэн хөөж, хийморио сэргээн ариусгадаг. Бас “Уяхан замба тив”, “Урьхан хон­гор салхи” зэрэг найрын дуу даган хүнгэнүүлж, “Жонон хар”-ыг татдаг байсан морин хуур маань өнөөдөр дэлхийн дэв­жээнд цуу­риа­таж, хорвоо ертөнцийг уяруулж байна. Хөгжмийн зохиолч, морин хуурч И.Пүрэвхүүгийн онож хэлс­нээр “Морин хуураар зөвхөн дуу тог­ло­дог гэсэн ойлголт өнгөр­сөн зуунд үлдсэн” нь үнэн аж.

*  *  *

Ц.Батчулууныг байга­лиас заяасан онцгой авъяас­тан, том зохион байгуулагч, топ менеже­рүүдийн нэг мөн. Чухам­даа Монголдоо бол хуруу дарж тоолох Ш.От­гонби­лэг, Ж.Оюун­гэрэл, Р.Раш нартай эн зэрэгцэх удир­дагч, Бавуугийн Лхаг­ва­сү­рэн, Нацагийн Жан­цан­норов, Лодонгийн Түдэв, Билгээгийн Дам­динсүрэн, гайхамшигт найруулагч Жигжид, до­могт Мөрдорж, Намсрай­жав нарын зиндааны уран бүтээлч хэмээн бодож явд­гаа нуух юун. Бодол маань нэг их хилсдэхгүй гэдэгт итгэдэг. Батчулуун ээж аваас, байгалаас заяасан их авъяас чадвараа шаргуу хөдөлмөрч чана­раа­раа тэ­жээн тэтгэж, баяжуулан хөгжүүлсэн өнөө цагийн том зүтгэлтэн. Тэрээр 1981 онд 29 насан­даа БНМАУ-ын Гавьяат жүжигчин, арван хоёр жилийн дараа буюу 2002 онд Монгол Улсын Ардын жүжигчин цол хүртсэн Монголын хөгжмийн ур­лагийн то­моо­хон сүмбэр оргилуу­дын нэг.

Хорин жилийн тэртээд дөч шүргэж яваа идэрхэн, чухам л бүтээж туурвихын урам зориг, эрч хүч онгод­доо хөтлөгдсөн Батчулуун Монгол Улсын түүхэнд анх Морин хуурын чуулга байгуулахаар санаачлан зориг шулуудсан тэр цаг үе нь Монгол оронд төр нийгэм солигдон ороо бус­гаа болж, мөнгө төгрөгийн гачаалд орж,  хүн хүний сэтгэл санаа хувиран өөрч­лөгдөж хандсан зүгтээ амьдрал хөөн бэдэрч ихэнх нь ажил мэргэжлээсээ “урваж” байсан цаг. Тийм нэг хэцүүхэн нөхцөлд Бат­­чулуун, нас сүүдрийн хувьд бяцхан чуулгаа өл­гий­дөж, өсгөж бойжуу­лах, улмаар хөлийг нь дөрөөнд хүргэхээр хоёргүй сэтгэ­лээр зүтгэсэн аж. Үгүй дутуугийн гачаал бэрх­шээл­тэй ч, урам зо­риг­той, амжилт бүтээлтэй он жи­лүүд ар араасаа хөвөрсөөр өнөөдөр мон­гол­доо төдий­гүй дэлхийд нэртэй чуулга болсныг дээр онцлон хэл­сэн. Түүний бяцхан шавь нар нь ч аль хэдийн нас биед хүрч өндөр боловс­рол­той, нарийн мэргэжил­тэй, турш­лагатай уран бүтээл­чид болцгоожээ. Батчу­луун багш, удирдаач цэл залуухан чуулгынхаа ур чадварыг улам улам өн­дөрс­гөж, сан хөмрөгийг нь баяжуулсаар өөрөө ч жар­ныг туулж олон сайхан шавь нар, гадаад дотоо­дын өдий төдий үзэгчид, дэмжигчдээрээ хүрээлүү­лэн налайж сууна.

Энд нэг зүйлийг онц­лон өгүүлэхэд Монгол Ул­сын Морин хуурын чуул­гыг Нацагийн Жан­цан­норов хэмээх эрхэм­гүй­гээр төсөөлөх арга бараг байхгүй дээ. Тэрбээр тус чуулгыг төрж өсөх, хөл нь дөрөө гар нь ганзганд ул­маар эрийн цээнд хүрэхэд зүйрлэшгүй их хувь нэмэр оруулсан нэг үгээр хэлэ­хэд цаг ямагт галын шугам дээр явсан зүтгэлтэн. Тийм ч учраас Батчулуун багш “Манай чуулгын урын сангийн жар гаруй хувийг Жан­цанноровын бүтээл эзэл­дэг” хэмээн хамтран зүтгэгч, уран бүтээлийн андаараа бахархан ярьсан бий. Ер нь хорин нэгдүгээр зууны морин хуурыг Цэн­дийн Батчулуун, Наца­гийн Жанцанноров, Мо­рин хуурын чуулга гурав­гүйгээр ярьж төсөөлөх, ухаарч ойлгох боломжгүй билээ. Тэгвэл  Морин хуурын чуулгын тулгын чулуу нь Батчулуун, Жан­цанноров, морин хуур гу­рав гэж хэлж бас болно доо. Жанцанноров морин хуурт зориулсан бүтээлээ­рээ 2000 онд Монгол Ул­сын Төрийн шагналыг хоёр дахь удаагаа хүртсэн нь түүний морин хуур хий­гээд Морин хуурын чуулгын өсөлт бойжилт, хөгжил дэвшил төдийгүй Монголын морин хуур хөгжмийн ирээдүйн чиг хандлагад оруулсан их  зүтгэлийг үнэлсэн хэрэг байв. 

 *  *  *

Морин хуурын сайхан аялгуу бол монгол хүний хийморь, баяр баясгалан. Ер бусын сайхан аялгуу намуухан эгшиглэсээр... Түүний аялгуу орчлонгийн их хайр, аз жаргал, хөөр баярыг бас нүгэл хилэнц, уйтгар гунигтай нь хамт тээн урсана. Гэхдээ гуниг­гүй гэгээлэг аялгуу давам­гайлах нь бахдууш­тай. Үл мэдэгдэх далдын нэгэн их хүч ядарсан тархи, чилсэн бие, зүрх сэтгэлийг сэр­гээн тэтгэж, урам зориг, тайвшрал жаргал хайр­лана. Энэ бол морин хуур хэмээх зэмсгийн нууцлаг нэгэн увидас, өглөг буян. Тэрхүү гайхамшгийг өнөө­гийн энэ цаг дор баяжуу­лан хөгжүүлж, дэлхийн хөгж­мийн урлаг сонгод­гуу­дын зиндаанд хүргэсэн хүн бол Цэндийн Батчу­луун яах аргагүй мөн. Ал­дарт хуурч Жамъянгийн унаган шавь энэ эрхэмийг Улсын Ар­дын дуу бүж­гийн чуулгын хөгжимчин байх үеэс зүс таних болсон сон. Бид хоёр нэгэн үеийн бөхийн хор­хойтнууд. Мон­гол үндэс­ний хүчит бөхийн барил­даан бид хоёрыг танил­цуулсан юм. Өнгөрсөн зууны сүүлийн жилүүдэд Спортын төв ордны хойд жигүүрийн баруун талын бяцхан зайд нам, улсын ахмад зүтгэл­тэн Лувсан­цэрэн, Ардын жүжигчин Гомбосүрэн, бөх судлаач Баарангийн Батсүх, “Сэм­бээ” Пүрэв нарын хэдэн нөхөд бараг тогтмол сууцгаана. Хэн түрүүлж ирсэн нь хоцор­сон­доо суудал авах жи­шээ­тэй бөхийн хорхойт­нууд байлаа. Хожим нь Монгол улсын морин хуу­рын чуул­гыг үндэслэн бай­гуулж, уран сайхны удир­дагч, ерөнхий удир­даач болж, хар цагаан өн­гийн сайхан дээл ээлжлэн асааж, на­рийхан алтан хүрээтэй цагаан шилээр гангарсан Батчулуун олон хөг­жимч­дийг дохиурын­хаа аяар жолоодон на­милз­тал удир­даж байгаа нь үнэхээр бахархууштай. Yнэндээ Улсын филар­моны сим­фони оркестрын далаад хүн, Морин хуурын чуулгынхаа тавь шахам гээд 100 хол гаруй хөг­жимчдийг нэг хүн шиг хөдөлгөж хөтөлнө гэдэг хөгжмийн удирдаачийн их эрдэм, гайхамшиг бахар­хал юм билээ.

Эрдэмт хүн даруу, их мөрөн дөлгөөн гэдэгчлэн Батчулууныг эгэл даруу­гийн туйл, нөхөрсөг тусч чанар, хүнд урам хайрлах эрдэм ухаантны нэг гэж хэлж болно. Энэ бол түү­ний хүнтэй ажиллах арга барилын нэг онцлог байж ч мэднэ. Бид хоёр нэг их ойрын дотно найзууд биш. Зүгээр л нэг бие биенээ мэддэг, уран бүтээл бө­хийн хорхойгоор холбогд­сон танилууд. Гэтэл мань хүн жирийн бичээч надад их хүндэт­гэлтэй ханддаг нь сайхан санагддаг. Түү­ний гэргий нэрт ятгачин Алтантуул нь ч мөн ялгаа­гүй. Батчулуун абагай бол Ардын жүжиг­чин, урлаг соёлын Мон­голдоо төдий­гүй дэлхийд нэртэй зүт­гэлт­нүүдийн нэг гэхэд ма­най гэрт морилон ирж хүү Өлзийсайханы маань бэ­лэг­лэсэн морин хуурыг хөг­лөж эгшиглүү­лэн хөн­дий шигмийн жаврыг үр­гээж өгнө. Бас төрийн хайр шагнал хүр­тэхэд минь “Би чуулгын­хаа уран сайхны удирдагч, удирдаач гээд хуу­раа ба­рихаа бараг боль­сон хүн. Гэвч таныг шаг­нал хүрт­сэнд сэтгэл хөд­лөж, их баярлаж байна. Би таны найр дээр монгол дээ­лээ өмсөж очоод өөрийн биеэр хуурдаж баяр хүргэнэ” гээд ма­найх­ны зохион байгуул­сан арга хэмжээнд Мон­гол Улсын гавьяат жүжиг­чин, уртын дууч Базарбат болон Морин хуурын чуул­гын зарим бүрэлдэхүүн­тэй хүрэлцэн ирж ая дуу­ны мэнд дэв­шүүлэн баяр хүргэж бай­сан нь надад, манай гэр бүл, төрөл тө­рөг­сөд, найз нөхдийн минь амьд­ралд олон то­хиол­доогүй их хүндэтгэл болж сэтгэлд үлдсэн дээ. Би үүнийг энэ цаг дор Батчулууны эн­гийн даруу, нө­хөрсөг тусч чанарын наад захын нэг жишээ болгон дурсаж байгаа хэрэг.

Батчулуун маань хоёр жилийн өмнө Япон Улсын урилгаар, нарны ард тү­мэнд лекц унших, бас ном үзэж судлагаа хий­хээр явахдаа “Өвгөн чинь Японд нэг жил амьдарна. Өдий насны хүн гэр ор­ноо­соо хол, оюутан мая­гаар бай­на гэдэг хэцүү санаг­даж байна. Манайхны хувьд 2012 он гэдэг маш чу­хал түүхэн жил болно. Би 60, чуулга маань 20 нас хүрнэ. Бодож санаж бай­гаа хийх ажил цөөнгүй бай­на” гэж энгүүн хүүр­нэж билээ. Эрдэм номын мөр хөөж ирээд чуул­гын­хаа хорин жилийн ойд толгой дээш татахгүй бэлт­гэж, шинэ соргого олон сайхан ажлыг сэтгэн бо­дож зохион байгуулж бай­гаа нь түмний сэтгэ­лийг татаж, хүндэтгэлийг хү­лээж байна. Түүний мэд­рэмж, бодож сэтгэх чад­вар, эрдэм ухаан, зохион байгуулах ур дүй, юмны ая донж, голыг олж чадда­гийн тод нотлогоо, том баримт болон хараг­даж байна. Ер нь түүний морин хуурт, Морин хуурын чуул­гад, Монго­лын соёл урлагт оруулсан хувь нэ­мэр, хийсэн бү­тээс­нийг энэхэн таталбарт тэмдэг­лэж, багахан цаг хуга­цаанд яриад баршгүй тул ингээд өндөрлөе.

Миний таньж мэддэг Батчулуун, төсөөлж гадар­ладаг морин хуурын тухай өнгөцхөн тэмдэглэхэд ийм буюу. Морин хуурын нал­гар нам­балаг, уянгалаг сай­хан, цоглог хиймори­лог аялгуу монголчуудын төдийгүй дэлхийн соно­рыг мялааж, сэтгэлийг хөглөж, хорвоо замбуу­линг уяруулан бүүвэйлж байна. Уяруулж бүүвэйл­сээр... Эрхэм андыг минь урлагийн охин тэнгэр Янжинлхам бурхан байн­га ивээх болтугай.