Х.МОНГОЛХАТАН

Төрийн шагналт, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Шаравыг “Баасан гаригийн зочин”-оор урилаа.

ХӨГЖИМ ТОГЛОЖ СУУГАА ХҮН Л ГОЁ ХАРАГДДАГ БАЙЛАА

-Таныг Хэнтий айм­гийнх гэдгийг мэднэ. Ойрхон болохоор нутагтаа олон очно биз?

-Би Хэнтий аймгийн зүүн бүсийн замд байдаг Жаргалтхаан суманд төрж, хүүхэд насаа үдсэн хүн дээ. Ер нь нутаг амьтай. 16, 17 нас хүртлээ байсан болохоор нутагтаа очихгүй удаж чаддаггүй юм. Жилд хэдэн ч удаа яваад ирдэг байлаа. Учир нь нутагт эжий минь бид­нийг хараад сууж байна. Ихэнх хамаатан саднууд тэнд амьдардаг болохоор сайхан.

Нутаг руугаа явна гэ­дэг гэртээ очиж, хайртай хүмүүстэйгээ уулзах л гэ­сэн үг юм. Харамсалтай нь өнгөрсөн зун анх удаа ээжгүй нутагтаа очсон. Ээж маань 93 насыг зоог­лоод бурхан болсон. Ээжийгээ алдаад удаагүй байсан болохоор сэтгэл хөндүүр явлаа.

-Харамсалтай. Гэхдээ төрсөн нутагтаа очно гэдэг ээжтэйгээ уулзсан мэт сайхан байсан биз?

-Тэгэлгүй яах вэ. Би чинь Цэнхэрийн голоор нутагтай хүн шүү дээ. Гавьяат жүжигчин Г.Эрдэнэ­­батын дуулдаг дуу чинь миний нутгийн тухай юм.

-Таны ая байх аа?

-Тийм ээ. Төрсөн нутагтаа, Цэнхэрийн гол­­доо зориулж Ц.Зоригт­сайхан бид хоёр энэ дууг хийсэн юм. Гавьяат жүжиг­чин Г.Эрдэнэбат ч сайхан дуулж зон олны хүртээл болгож чадсан.

-Таныг багадаа хөгж­мийн том зохиолч болно гээд нутгаа орхиод гарсан гэж ярьдаг юм билээ. Хө­дөө­ний жаал яаж яваад хөг­жимтэй нөхөрлөсөн юм бэ?

-Хөгжим гэдэг агуу зүйл намайг хөтөлж, 16 настайдаа хотод орж ир­сэн. Чухам яагаад хөгжимд татагдах болсноо сайн мэдэхгүй. Үнэхээр л хөг­жим тогломоор санагддаг байсан. Эхлээд гармошик тоглож байснаа сүүлдээ баяан сурсан. Сургуу­лийн­хаа урлагийн үзлэгт оролцож, шилдэг хөг­жимчин болсноосоо хойш өөрийгөө хөгжимчин бо­лох ёстой, мэргэжлийн сургуульд нь сурах ёстой юм байна гэж бодсон. Аймгийн арван жилийн сургуульд сурч байхдаа хөгжмийн сургуулийн талаар сонирхож, Баг­шийн сургуульд хөгжмийн анги байдгийг мэдэж авсан. Тэгээд л есдүгээр ангиа хаяад хөгжмийн хүн болох зорилго өвөртлөн хотод ирсэн дээ.

-Тэр үед манай ур­лагийн салбарт ямар уран бүтээлч од болж байв?

-Бидний үед телевиз гэж байсангүй. Манай нутагт Сайнзаяа гэдэг сайн хөгжимчин байлаа. “Энэ хүн шиг л болох юмсан” гэж бодоод л биширч, шүтнэ шүү дээ. Орой болохоор нийтийн бүжиг болно. Нийтийн бүжигт хүүхдүүд ойртох­гүй, холоос л харна. Тэгэхэд надад тэр олон дундаас хөгжим тоглож суугаа хүн л гоё харагддаг байлаа.

-Танай гэр бүлд урлагийн хүмүүс бий юү?

-Байхгүй. Гэхдээ ур­лагт дуртай, дуулдаг, хуурд­даг хүмүүс бий. Миний өвөг эцэг, эцэг маань ч морин хуурыг сайхан тоглодог хүмүүс байсан.

З.ТҮМЭНЖАРГАЛТАЙГАА 40 ЖИЛ ХАМТАРЧ, ОЛОН САЙН ДУУ ХИЙСЭН

-Анхны бүтээлдээ хүн бүхэн хайртай. Таны хувьд ямар дурсамж сөхөх бол?

-Би Улаанбаатар хо­тын Багш нарыг бэлтгэх сургуулийн дуу хөгжмийн багшийн ангид суралцан төгсөөд, яруу найрагч З.Түмэнжаргал агсан бид хоёр Нийс­лэлийн арван жилийн нэгдүгээр дунд сургуульд дуу хөгжмийн багшаар ажилд орсон юм. Тэр үед л анхны уран бү­тээл төрсөн дөө. Хүний хувь заяа гэж сонин шүү. Бид анхны уран бүтээл болох “Сургууль минь баяр­тай” дуугаа хийснээс хойш 40 жил хамтарч, олон сайн дуу хийсэн. Ер нь миний ажил амьдрал, уран бүтээл нэгдүгээр сур­гуу­лиас эхэлсэн гэж хэлж болно.

-Дуу хөгжмийн багш маань яаж ОХУ руу сур­гуульд явж, мэргэжлийн хөгжимчин болов?

-С.Гончигсумлаа багш хөгжмийн зохиолч хэмээх энэ гайхамшигт мэргэж­лийг эзэмшихэд их нөлөө үзүүлсэн. Миний анхны бүтээлүүдэд зөвлөгөө өгч, өрнийн сонгодог хөгж­мийн онол түүх, зохиомж, арга барил, чиглэлийг ойл­гох өргөн мэдлэгээр сэл­бэ­сэн. Тиймээс 1975-1983 оны хооронд ЗХУ-ын (хууч­наар) Свердловск хотын хөгжмийн их сур­гуу­лийн хөгжмийн зо­хиол­­чийн ангид суралцсан юм. Төгсч ирээд Мон­голын бүх л урлагийн байгууллагатай хамтарч ажилласан даа.

-“Сургууль минь баяр­тай”-аас хойш өнөөдрийг хүртэл хийсэн уран бү­тээлээ тоолж үзсэн үү?

-Яг нарийн тоолж байгаагүй. Тэгээд ч хүний нас, амьдрал үнэхээр бо­гино шүү дээ. Багцаагаар миний урын санд нийт 600-аад уран бүтээл бий байх. Түүнээс 300 гаруй нь дууны ая юм. Гэхдээ уран бүтээлийг тоогоор бус ча­нар, хүнд хүрсэн, нийгэм­дээ хэрэг болсноор нь ярих хэрэгтэй. Тухайлбал, Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин, хөгжмийн зо­хиолч Ц.Намсрайжав гуай XX зууны манлай дуу “Халуун элгэн нутаг” гэ­дэг ганц л дуу зохиосон. Энэ дууг мэдэхгүй монгол хүн байхгүй шүү дээ. Тэгэ­хээр тоо чухал биш байгаа биз.

-Одоо та ямар уран бү­тээл дээр ажиллаж байна?

-Би ихэнх цагаа дан хөгжмийн уран бүтээлд зориулдаг хүн. Тэр тусмаа томоохон хэмжээний уран бүтээл дээр ажиллаж бай­на. Уржнан зун Оюутол­гойд уран бүтээ­лийн аж­лаар зочилж очоод тэн­дэхийн бүтээн байгуу­лалтыг харж урам сэргэн, “Мон­гол орон бадар­тугай” симфони удиртгал бичсэн. Мөн төгөлдөр хуурт зо­риулж “Зул” уран сэт­гэм­жийн бүтээл хийлээ. Энэ бүтээлийг хорвоогийн мөнх бусыг үзсэн найзууд­даа зориул­сан юм. Тэд­ний­хээ хой­ноос мөнхийн гал өргөж байгаа минь энэ. Энэ бүтээлээ төгөлдөр хуурч Б.Чинбатаар тоглуулна.

Мөн “Амьнаас үнэтэй Монгол” нэртэй поп опера жанрын дуу захиалгаар хийлээ. Ардын жүжигчин, дуучин А.Долгор шавь Солонготойгоо хамтарч дуулах юм. Нийтийн, хүүхдийн, концертын, айри, романс гээд дууны олон төрөл бий. Би бүх төрлөөр нь ажиллажээ. Дууны урлагийн хамгийн том төрөл болох “Чингис хаан” дуурийг бичсэн дээ.

ХӨГЖИМ ГЭДЭГ СЭТГЭЛИЙН ХЭЛЭЭР ХҮН ТӨРӨЛХТӨН ЯРЬДАГ

-Урлаг ч үе үеэрээ хөгжиж байдаг шүү дээ. Одоо бол жүжиг, киноны дуу илүү моодонд ороод байх шиг?

-Би одоогоор 30 гаруй киноны хөгжим бичсэн байна. Ноднин зун Өвөр Монголд нэг киноны хөг­жим дээр ажилласан. Бар­га ардын “Үхэрт хүй­тэн” гэж дуу бий. Энэ дууны домгоор Өвөр Мон­голын киноны уран бү­тээл­чид кино хийхээр ажиллаж байгаа юм. Би зохиолыг нь уншчихаад, хөгжим би­чихээр шийдсэн.

-Хөгжим гэдэг агуу зүйл. Урлагийн аль ч сал­барыг хөгжимгүйгээр тө­сөө­лөхийн аргагүй. Харин зохиогчийнх нь хувьд та хөгжмийг тодорхойлооч?

-Хүмүүс янз бүрээр тодорхойлсон байдаг. Сэт­гэлдээ буцалж байгаа зүйлийг яруу найрагчид үгээр гаргадаг. Харин хөгж­­мийн зохиолчид аял­гуугаар илэрхийлдэг. Жишээ нь, “Сэтгэлийн эгшиг”-ийг уйтгартай, сэтгэлийн дарамттай хөг­жим гэдгийг сонссон хэн ч хэлнэ. Тиймээс би хөгж­мийг сэтгэлийн хэл гэнэ. Энэ хэлээр хүн тө­рөлх­төн бүгдээрээ ярьдаг. Хөг­жимд орчуулга хэрэг­гүй. Монголын түүхийн тухай симфони бичлээ гэхэд аль ч улсын хүн шууд ойлгоно. Иймээс л хөгжим бол агуу зүйл. Нэгэн том хөгжим суд­лаач хэлэхдээ “Харь га­ригаас хүн төрөлтөн ирвэл хүн төрөлхтний түүх, тэмц­лийг өгүүлдэг Л.В.Бет­­ховены есдүгээр сим­фо­нийг сонсгочихно” гэсэн байдаг. Энэ үнэн шүү.

-Та хөгжмийн зохиолоо хэзээ бичдэг вэ. Онгод хөглөдөг цагийг чинь л сонирхож байгаа юм?

-Би ихэвчлэн өглөө бүтээлээ бичдэг. Үдээс өмнө хөгжмийнхөө ард сууж, ажиллах дуртай. Яагаад гэвэл өглөө илүү мэдрэмжтэй, сэргэг байдаг юм.

-Яруу найрагчид хө­дөө­гүүр явж байхдаа шүлэг, яруу найргийнхаа санааг олдог гэдэг. Таны хувьд тухайн үеийн сэт­гэгд­лээ яаж хадгалж, бүтээл болгодог вэ?

-Миний зохиосон хөгж­­мүүд ихэвчлэн төгөл­дөр хуураас төрсөн. Са­нааг хөдөө явж байгаад олж болно. Бүтээл болго­ход ширээнийхээ ард сууж, задлан шинжилж, дүгнэж, боловсруулдаг. Үүнийг л мэргэжлийн хөгжим гэдэг.

 -Монголд мэргэжлийн хөгжимчид олон байна уу. Хөгжмийн урлагийн хөгж­лийн талаар та ямар бодол­той явдаг вэ?

-Монголчууд урлагийн авьяастай ард түмэн. Тэр гайхамшигт уртын дууг зохиосон ард түмнийг хөгж­мийн өндөр соёлтой гэхгүй бол өөр юу гэх билээ. Сүүлийн үед ч хөгж­­мийн авьяастай хү­мүүс гарч ирж байна. Ха­рин одоо олон улсад хүлээн зөвшөөрөг­дөх, мэр­гэжлийн төвшинд ур­ла­гаа хөг­жүүлж, таниулах тал дээр анхаарах хэрэгтэй байна.

-Долоон настайгаасаа эхлээд тоглож наадах цагаа умартан хөгжим сурсан мэргэжлийн урла­гийнхны үнэлгээ манайд маш доогуур байдаг. Үүнийг өөрчлөх, өсгөх боломж бий юү?

-Манайд анхнаасаа хөгжмийн үнэлгээ бага байсан. Бусад улс орны уран бүтээлчидтэй харь­цуулах юм бол ичмээр л дээ. Хойд хөршид гэхэд нийтэд түгсэн нэг л бүтээл хийчихвэл овоо үнэлэгд­чихнэ. Дан хөгжмийн бү­тээл хийсэн над шиг хүн бол ОХУ болон БНХАУ-д бол “гараад өгнө” шүү дээ. Аягүй бол хауст амьдраад, онгоцоор нисээд, улс ор­нуудаар аялаад явж байх байлгүй. Манайх энэ тал дээрээ хол хоцрогдсон.

Гэхдээ Монголдоо би муу амьдраагүй ээ. Мон­гол хүн амныхаа билгээр гэдэг. Хамгийн гол нь Монголд уран бүтээл хийх бүрэн бололцоотой. Их өв соёл байна. Ард түмнийхээ өвийг хүмүүст хөгжмөөрөө дамжуулж байгаа нь азтай. Би угаасаа л хөгжим би­чихээр төрсөн хүн шиг байгаа юм. Уран бүтээлч болсныхоо хэргийг гаргаж байна гэж боддог.

ТОМООХОН БҮТЭЭЛИЙГ ГАДААДАД ТОГЛУУЛНА ГЭДЭГ ХЭН ХҮНИЙ ХИЙДЭГ АЖИЛ БИШ

-Урлагийн салбарт хийж бүтээсэн юмтай хүний хувьд залуу уран бүтээлчдэд шүүмжлэлтэй хандана биз?

-Би харин ч эсрэгээ­рээ залуучуудаа магтмаар байна. Манай залуучууд сүүлийн үед нийтийн дууны урлаг руу хошуурах болсон. Тэр хэрээрээ нийтийн дуу сайн хөгжиж байна. Гэхдээ уран сай­хан­чаас илүүтэй мэргэж­лийн, өндөр төвшинд ажиллах хэрэгтэй байна. Уржнан Өлзийбаяр гэдэг залуу хөгжмийн зохиол­чийн бүтээл Итали улсын хөгжмийн зохиолчдын уралдаанд амжилттай орол­цож, байр эзэлсэн. Энэ мэтчилэн олон улсын тавцанд Монгол Улсын нэрээ гаргах ёстой. Дэл­хийн мэргэжлийн урлагт өөрсдийн уран бүтээлээ таниулах хэрэгтэй байна. Олимпод оролцож байгаа тамирчидтай адил хөгж­мийн зохиолчид олон улсын наадамд оролцож, хүчээ үзэх хэрэгтэй.

-Хөгжмийн зохиолчид Монгол ахуй, Монголын уламжлалт соёлыг тусга­сан уран бүтээл туурвих ёстой байх?

-Заавал хийх ёстой. Ер нь бол албагүй гэж хэлэх байх. Миний хувьд шавь нартаа “Та нарын бүтээ­лээс монгол хүн, монгол амьдрал, байгаль харагдах ёстой” гэж хэлдэг. Ин­гэхийн тулд л бид монгол хүн болж төрсөн шүү дээ. Ямар ч бүтээл хийж болно. Түүн­дээ гагцхүү монгол уламж­лалаа нэвт шингээх нь зүйтэй. Герман, Аме­рикийн хөгжмөөс тухайн орны онцлог үнэртдэг. Тий­мээс монгол хөгжмөөс мон­гол соёл л үнэртэх ёстой.

-Та өөрийн залгамж халаагаа бэлдэж байна уу. Таны шавь болъё гэж хүмүүс ирдэг үү?

-Би хөгжим бүжиг, нэгдүгээр сургуульд зур­гаан жил багшилсан. Хөгж­мийн зохиолчийн­хоо хувьд цөөхөн шавь­тай. Мэргэжил маань ч олон шавьтай байх боломж­гүй юм даа. Миний шавь нараас С.Соронзонболд Төрийн шагнал авсан. От­гон шавь маань Оки. Рок поп хөгжмийн ертөн­цөд аранжировшик хий­дэг. Шавь нар маань ам­жилт­тай ажиллаж Мон­голын хөгжмийн ирээ­дүйг тодор­хойлох байх.

Хадаг бариад шавь оро­хоор ирж байсан то­хиолд­лууд бий. Хэдий би өөрөө багшлах сонир­хол ихтэй ч миний мэргэжил боломж олго­доггүй юм. Энэ мэргэжилд багшилна гэдэг өөр зүйл. Шавьдаа хөгжим бичих арга ба­рилыг нь хэлж өгөхөөс биш яг одоо ийм хөгжим бич, үүнийг зохио гэж болдоггүй. Тиймээс шавь бэлтгэх гэдэг дээр бусад мэргэжлээс өөр ойл­голттой.

-Мэргэжлийг тань өвөл­сөн хүүхэд танайд бий юү?

-Би гурван хүүхэдтэй. Дунд хүүхэд маань мэр­гэж­лийг маань өвлөсөн. Москвад хөгжмийн ака­деми төгсөөд ирсэн. Одоо СУИС-д баг­шилж байна. Анхны симфонио өнгөр­сөн “Алтан намар”-ын үеэр тоглуулсан. Цаашид хөгжмийн бүтээл дээр ажиллах байх.

-Таны бүтээлүүдээс хамгийн их дуншиж, цаг зав зарцуулж төрсөн ямар бүтээл байдаг вэ?

-Миний бүтээлүүд нойр­гүй хоносон шөнүүд, баяр хөөр, уйтгар шаналан холилдож бүтсэн болохоор бүгдэд нь хайртай. Ер нь томоохон бүтээлүүд дээр хөдөлмөр их зарцуулна. “Чингис хаан” дуурийг бичихдээ 2-3 жилийн нөр их хөдөлмөр зарсан. Өөрөө ч өргөн цар хүрээтэй том бүтээл. Хөдөлмөрийн үр шим гарах байх гэж найдаж байна.

Нэлээн хэдэн шинэ бүтээл гараас гаргалаа. Дээр нь хуучин бүтээлүү­дээ эмхэлж цэгцэлж, засч янзаллаа.  “Үлэмжийн ертөнц” гэдэг дан хөгж­мийн томоохон тоглолт хийж DVD гаргалаа. Най­рал дуучдад зориулсан “Замба тивийн наран” гэдэг том бүтээл маань Парис хотод байрладаг Дэлхийн шилдэг хөгж­мийн фондод хадгалагдаж байгаа. Энэ бүтээлээ хэвлэн гаргасан. 

-2006 оны Нобелийн шагнал гардуулах ёслол дээр таны “Хэрлэнгийн домог” эгшиглэсэн. Хэдэн зууны урлагийн их соёлтой хөгшин Европт өөрийн бүтээлээ сонсох ямар байв?

-Хамгийн гол нь Нобелийн шагнал гэдэг маань юу билээ, тэнд Мон­голын хөгжмийн зо­хиолчийн бүтээл гээд зар­луулах нь ямар их нэр төрийн хэрэг билээ. Энэ бүтээл маань анх 2000 онд АНУ-д тоглогдсон юм.

2003 онд Буриев гэдэг Узбекстан гаралтай удир­даач Чикагогийн филар­монийг удирдаж байхдаа “Үлэмжийн ертөнц” гэдэг жижиг хэлбэрийн сим­фонийг минь тог­луулсан. Хөгжмийн томоо­хон хэл­бэрийн бүтээлийг гадаа­дад тог­луулна гэдэг хэн хүний хийдэг ажил биш.