Номын шүүмж

Нэгэн жарны хугацаанд болж өнгөрсөн Монголын нийгмийн ээдрээтэй, нарийн төвөгтэй үйл явцыг зохиогч гол баатар Тулгын амьдралд тохиолдсон олон сонирхолтой үйл явдлаар  дэвсгэрлэн  нээж  үзүүлсэн байна. Романд Тулга, түүний эхнэр Туул, анд нөхөр Батаа, улстөр-нийгмийн зүтгэлтэн Сосор болон Сүхболд, Дагва зэрэг олон хүний тэмцэн тэмүүлэгч дүр төрхийг хөгжил хөдөлгөөн дунд нь дүрслэн харуулжээ. Тэрчлэн Цэнгэл, Арьяа, Юмжав зэрэг сөрөг баатруудын дүрийг ч хамтад тодруулж үзүүлсэн аж. Маршал Чойбалсан, Цэдэнбал зэрэг түүхэн бодит хүмүүсийн тухай ч үе үе өгүүлжээ. Монгол Улсын сүүлийн жилүүдийн удирдагчдын үйл амьдралыг санагдуулахуйц уран сайхны сонин дүрүүд ч нэг биш гарч байна.

Монголын нийгмийн тавцнаа шинэ хөрөнгөтний төлөөлөл байр сууриа эзлэн гарч ирж байгааг зохиогч бизнесч Сүхболд, Дагва нараар төлөөлүүлэн үзүүлжээ. Сүхболд баяжиж хөлжихийн төлөө юу ч хийхээс буцахгүй, эх орон, газар шороогоо ч алт мөнгөөр арилжихаас сийхгүй, туйлын зальтай, сувдаг шунахай, эрх мэдлийн төлөө үхэн хатан зүтгэгч, бялдууч бөгөөд хэрцгий догшин нэгэн бол Дагва нь ажилч хичээнгүй, овсгоолог мэдрэмжтэй, нарийн тооцоотой ч аливаад зарчимч байр сууринаас ханддаг, хүнлэг чанараа гээгээгүй бизнесч юм. Романы гол баатар Тулга бол тухайн нийгмийнхээ үр хөврөл болон өсч төлөвшөөд, улс нийгэм, эх орныхоо аль хэрэгцээтэй газар нам төрийн даалгавраар явж ажиллаж, ухамсарт бүх амьдралаа хоёргүй сэтгэлээр нийгэмдээ зориулсан социализмын үеийн мянга мянган сэхээтний нийтлэг дүрийн илэрхийлэл аж. Социализмаас Монгол Улс капитиализмд шилжих шилжилтийн зурвас үе тэдний хувьд туйлын хүнд хэцүү байсан ч тэсч үлдэж, тэмцэж зүтгэж, унаж тусан байж зохицон өөрчлөгдөж, хувьсан шинэчлэгдэж байгааг хэвлэл мэдээллийн удирдах ажилтан Тулгын дүрээр зохиогч  үзүүлжээ. Тулга нь эх орон, газар шороондоо хайртай, үзэл бодолдоо үнэнч туйлбартай, зарчимч шударга, хүнлэг энэрэнгүй хүн юм. Харин түүний мэргэжил нэгт нөхөр Цэнгэл нь салхины аясыг даган өнгө зүсээ өөрчлөгч, овжин зальтай, албан тушаалын төлөө юу ч хийхээс буцахгүй бэртэгчин этгээдүүдийн төлөөлөл болон дүрслэгдэж байна.

“Уулс, үүлс, туульс” роман нь дотроо 9 бүлэгтэй бөгөөд нийтдээ 230 гаруй хүн ямар нэгэн байдлаар гол баатар Тулгатай холбогдон дүрслэгдэж байгаа нь уг бүтээлийн агуулга, өргөн цар хүрээг илтгэнэ.

Баруун Монголын олон ястны дуу шүлэг, үлгэр домог, дууль туульсыг тэндхийн хүн ард, гол баатар Тулгын амьдрал тэмцэлтэй холбож сүлжилдүүлэн уянгалгаар өгүүлж, Алтай, Хангай, тал хээр нутаг, төрж өссөн уул усныхаа давтагдашгүй өвөрмөц гоо үзэсгэлэнг эгэл жирийн хүмүүсийн амьдралтай холбон зурж утга агуулгыг улам гүнзгийрүүлсэн нь эл романы хамгийн амттай, шимтэй хэсэг нь юм. Түүгээр дамжуулж баатруудынхаа дүр төрх, хүсэл эрмэлзэл, тэмцэл тэмүүлэл, үйл амьдралыг товойлгон гаргажээ. Цэвцгэрийн хөх хөндийд цэцэглэн мандсан Эвцгэрийн  хаант улсын мандал  бадрал, хөрш зэргэлдээх гүрэнтэйгээ тэмцэлдээд сөнөж мөхөж буйг “Зуун хурганы дууль”-иар шүлэглэн дүрсэлж, өтгөс буурлуудын ухааныг өвлөн хадгалж уламжлан хөгжүүлэхийн чухлыг сэргэлэн хүү Борхүүгийн дүрээр ухааруулан учирлаж үзүүлсэн байна.

 Т.Баасансүрэнгийн “Алтай”, “Нүдэн булаг”, “Өвгөн цохио” зэрэг уянгын туужууд, “Тэрбумтан” романд ард түмний аж төрөхүйн мэргэн ухааныг үлгэр, домог, туульсын хэлбэрээр өгүүлэн зохиомжилсон байдаг бол “Уулс, үүлс, туульс” романд ч нэгэн адил тод томруун туссан байна. Энэ бол монгол түмэн, ялангуяа баруун монголын олон ястан үндэстний түүх соёлын өвөрмөц нандин өв, ялгарах гол онцлог нь юм. Аймгийн төвд болсон  ардын  авьяастнуудын дуу хуурын наадмыг үзээд төрсөн хурц  сэтгэгдэл, содон мэдрэмж Тулга хүүгийн цээжинд насан турш хадгалагдаж амьдрал тэмцлийнх нь нэг гол утга учир болж байгаа нь үүний тод илрэл юм.

Романы өөр нэг өвөрмөц содон шинж чанар, гойд ялгарах өгүүлэмж бол Монголд эрх чөлөөт ардчилсан шинэ нийгмийг байгуулахын төлөө улстөрийн хүчнүүд , тэдгээрийн удирдагчдын хийж буй хатуу ширүүн тэмцэл, зөрчил болно. Ялангуяа МАХН-аас улс орны хөгжлийн янз бүрийн үе шатанд явуулсан бодлого, хэрэгжүүлсэн зорилго зорилт, өрнүүлсэн тэмцэл, Эх орон, тусгаар тогтнолын төлөө тууштай тэмцэж, хүн ардынхаа аж амьдралыг дээшлүүлэхийн тулд цуцалтгүй зүтгэж ирсэн тус намын үйл ажиллагаа романд нэн тодоор туссан байна. АН зэрэг бусад улстөрийн хүчний үйл ажиллагаа ч хамтад хөндөгджээ.  Зохиогч социализмын үеийн засгийн эрх баригч улстөрийн хүчний удирдагч Чойбалсан, Цэдэнбал зэрэг төр, нийгмийн нэрт зүтгэлтний дүр төрхийг тэдний үйл ажиллагааг үргэлжлүүлэгч Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн дарга Сосор, Адьшаа нарын эерэг ба сөрөг дүрээр тодруулж гүнзгийрүүлсэн бол Монгол Улс олон намын системд шилжсэн үеийн МАХН-ын удирдагчдын дүр төрхийг Энхээ, Түвшин, Бишээ, Юмжав, Санжаа, Банди, Сүхболд зэрэг уран сайхны дүрээр амилуулан босгожээ. Загас толгойноосоо эхэлж өмхийрдгийн адил улстөрийн нам мянга мянган гишүүдээсээ бус харин урагшгүй, амин хувиа хичээсэн, сувдаг шунахай удирдагчдаасаа, эрх мэдэл, эд хөрөнгийн төлөөх тэдний өөр хоорондын тэмцлээс  болж уруудаж доройтдогийг ч үнэн мөнөөр нь товойлгон харуулжээ. Зохиолын гол баатар Тулга тэр бүгдийн амьд гэрч, идэвхтэй оролцогч нь болон дүрслэгдсэн байна.

Энэ бүхэнд эрэн зууныхаа түүхийг бичигч сэтгүүлчид, тухайлбал гол баатар Тулга, Цэнгэл зэрэг хүмүүс хэрхэн яаж оролцож, тэр явцад өөрсдөө өсөж хөгжиж, хувирч хувьсаж байгааг зохиогч баялаг арвин баримт, монголын нийгэм, эдийн засаг, улстөрийн өргөн хүрээтэй үнэн бодит үйл явдалд тулгуурлан гаргасан  нь үнэмшилтэй бөгөөд сургамжтай болсон байна.    

Манай үе үеийн зохиолчид улс эх орон, хүн ардынхаа түүхийг янз бүрийн ажил мэргэжлийн хүмүүсийн дүрээр төлөөлүүлэн бүтээл туурвилдаа тусгасаар ирсэн билээ. Харин зохиолч Т.Баасансүрэн өөрийн шинэ романдаа зохиолч, сэтгүүлч Тулгын дүрийг товойлгон гаргахыг зорьсон байна. Тэр зорилгодоо ч хүрчээ. “Уулс, үүлс, туульс” роман нь  гол баатар Тулгын дүрээр хүний амьдралын утга учир, хүний нийгмийн мөн чанарыг олж мэдэх гэсэн эргэцүүлэл бясалгалын шинжтэй, орчлон ертөнцийн мөнх ба мөнх бусын тухай үнэн мөнөөр өгүүлсэн цоо шинэ бүтээл, эссе роман юм. Бичлэгийн өнгө аяс нь ч өвөрмөц содон, сул чөлөөтэй, огцом эргэлттэй, олон нугачаатай болсонд гайхах явдалгүй. Бидний мэдэж гадарлах, туулж өнгөрүүлсэн үнэн бодит амьдрал “Уулс, үүлс, туульс” романд илүү тодоор тусчээ. Тэгэхдээ энэ нь өчигдөр болоод өнөөгийн амьдралын толинд туссан шууд тусгал, идэвхгүй хуулбар хараахан биш юм. Зохиогчийн уран сайхны зохиомж, чимэг чимэглэл, хийсвэрлэл, хувиргалын үр дүнд бүтэж бүрэлдсэн аж.

Зохиогч өөрийн романаа Цаст богд, Хүслэн, Номуун далай, Эргүүлэг, Хяслан, Эр бор харцага, Угалз, Үүрийн цолмон, Хумхийн тоос хэмээх 9 бүлэгт багцалж, бүлэг тус бүрийг 9-23 гарчигт зохиомжлон “Би” баатар Тулгын хүүрнэлээр өгүүлж байна. Зохиогч романаа 2003-2014 оны хооронд бичиж арваад жилийн хүч хөдөлмөр, оюун ухаан, бодол санаагаа энэхүү томоохон бүтээлдээ шингээсэн гэсэн үг юм.

Т.Баасансүрэнгийн “Уулс, үүлс, туульс” роман нь монголын утга зохиолын түүхэнд үлдэж хоцрохуйц, ялангуяа түүний хөгжлийн XXI зууны шинэ чиг хандлага, урсгалд өөрийн нөлөөг үзүүлэхүйц даацтай чамбай бүтээл болж чаджээ. Хүн амьдран байгаа цаг үе, нийгмийнхээ бүтээгдэхүүн байж, өсч хөгжиж хатуужин, сөхөрч босч зорьсондоо тэмүүлж тэмцэж ялж, нийгэмдээ хошуучлагч болдогийг зохиогч зохиолч, сэтгүүлч Тулгын дүрээр тод томруун үзүүлжээ. Гэхдээ зохиогч уран сайхнаар үзүүлэх гэж хэт хийсвэрлэсэн бус, нийгэм-улстөрийн бодит орчин, амьдрал дунд нь шууд оролцуулж эссе нийтлэлийн аясаар гол баатрын дүрээ тодотгож нийгмийн болон улстөрийн амьдрал, зөрчил будлиан, тэмцэл, хөгжлийг танин мэдүүлэх чиглэлийг илүүтэй анхаарсан нь сайшаалтай юм.

Энэ романаас бид монголын нийгмийн сүүлийн жилүүдийн нүүр царайг тодхон харж авлаа. Улстөр бол ээдрээ, будлианаар дүүрэн ямагт нөлөөтэй толины Вант улс байдаг. Тэгвэл Тулгыг улстөрийн жинхэнэ гал тогоонд оруулж, тэрхүү нөлөөтэй толийг тунгалаг толь болгож дүрсэлсэн нь үнэхээр олзуурхууштай юм. Эх орноо, олон түмнээ гэсэн чин сэтгэлийг эрхэмлэн үнэнч шударгыг дээдэлж, тэмцэж ялж ирсэн хүний үзгэн дороос энэхүү роман амилан босч иржээ.

Утга зохиолын шинжээч, шинжлэх ухааны доктор

Ш.Цэнд-Аюуш /МУСГЗ/