“Хилчин” спорт хорооны дарга, Монгол Улсын гавьяат дасгал­жуулагч, улсын өсөх идэр начин, хурандаа Д.Дашжамцтай ярилц­лаа. Тэр тун сайхан яриа хөөрөөтэй нэгэн юм. Түүний ус нутаг, бага насны амьдралаас бид хоёрын яриа эхлэв.

Хурандаа ингэж ярь­лаа:

-Миний уугуул нутаг Өвөрхангай аймгийн Өл­зийт сум. Хуучнаар бол Сайнноён хан аймгийн Илдэн бээсийн хошуу. Олонхи нь Цогт хун тай­жийн удмынхны нутаг. 1954 онд ээжийнхээ 19 настайд гарсан юм. Жи­рийн малчны хүүхэд яаж өсдөг билээ тэр л аясаар малын захад өндийсөн дөө. Нэг онцлог нь гүүний саам л их ууж өссөн. Зэлэн дээр бол хувинтай саам руу толгойгоо хийчихдэг, гэрт бол хөхүүр хавиар сааман­цар эргүүлээд л... Саам­ны хүүхэд нэртэй л байлаа шүү дээ.

-Саамнаас салдаггүй байсан гэхээр өсөлт сай­тай бадируун “нөхөр” байж таарах нь дээ?

-Гүүний саам цагаан идээгээр тэжээлгэж өссөн хүүхэд эрүүл чийрэг өсдөг. Тэгээд ч тэр үү, миний өвөг эцэг Санжаа гэж хүн байсан. Тэр л намайг бөх болно гэж их урамшуулдаг байж билээ. Хүүхэд юм болохоор онгирч саахал­тын хүүхдүүдтэй ноцолдох дур­тай. Дээлийн товч шил­бэ ч бүтэн явах нь ховор. Сур­гуульд байхад сумын наад­маар бөхийн аманд очиж унах олон. Тэгсээр байгаад л цэрэгт яваад тамирчин болох зам­даа орсон. Тэр цагаас хойш 41 жил болчихож. Байлдагчаас хурандаа хүр­тэл цол зүүлээ.

-Би ер нь бөх болох нь гэж урамшсан анхны ба­рил­даанаа дурсвал ямар вэ?

-Бас л сонин түүх яри­наа. 1972 онд Өвөрхан­гайгаас 17 машин цэрэг морддог юм. Замдаа ба­рилдаан зохион байгуул­лаа. Би учирсан бүхнээ хаясаар ногоон дээлтэй өндөр залуутай  үзүүр, түрүүнд үлдээд түүнд унаж байлаа. Тэр үеэс л барил­даж болох юм байна гэсэн урам орсон доо.

-Ногоон дээлтэй өндөр залуу хэн байв аа?

-Улсын заан Ё.Ишгэн байсан. Тэр учраанаас хойш эр хүний, бөхийн хувьд сайхан найзууд бай­лаа бид. Харамсалтай нь тэр маань наслаагүй дээ.

-За тэгээд цэрэгт очоод л жинхэнэ үзэж тараа байлгүй дээ?

-Хилийн цэргийн Дорнодын отрядын улсын баатар П.Чогдонгийн удирд­сан хилийн хороонд хуваарилагдан очсон. Тэнд байхад хилийн цэр­гийн  40 жилийн ой болж гурван оны цэрэг оролц­сон барилдаан болоход Дорновийн Сэр-Од гэгч­тэй үлдээд би түрүүлсэн. Тэгснээр тамирчин болох зам шулуудсан шиг байгаа юм. Лав л заал танхимын барилдаанд барилдах эрх­тэй болов. Цаашид нь бод­логоор хилийн цэргийн хэмжээний уралдаан тэм­цээнд явуулдаг байлаа. Харин надад нэг л бодол байх. Бушуухан халагдаад хөдөөгөө очихсон гэж. Өөрийн хэдэн морьдтой, адуу, айаргт хорхойтойг хэлэх үү. Гэтэл яг халагдах үеэр надтай таван нөхрийг улираах тушаал гардаг юм. Ингээд л ахлагч мөрдөстэй форм өмсөөд “Хүч” спорт хороонд орон тооны та­мирчин болдог байгаа даа.

-Тэр үед “Хилчин” спорт хороо гэж байгаагүй юм уу?

-Уг нь “Хилчин” чинь 1946 онд байгуулагдсан юм. 1954 онд “Хүч”-тэй нэгдсэн. Дараа нь 1955-1975 он хүртэл “Алдар” гэж байлаа. Тэгээд 1975 ондоо “Хүч” дахин байгуулагд­сан. Би анхны таван та­мирч­ны нэг нь. Ийм л түүх бий.

-Таны анхны багш ямар хүмүүс байсан бэ?

-Олимпийн тугч гэгд­дэг байсан Найдан гуай, бөхийн багш маань Б.Гэлэг. Тэднийхээ удирд­лагад самбо, жүдогийн тамирчин болов. 1976 онд самбо бөхийн улсын авар­гын тэмцээнээс анхны хүрэл медалиа авч байлаа. Түүнээс хойш олон улсын уралдаан тэмцээнд явж бас чамгүй амжилт үзүүл­сэн дээ. Самбогоор улсын гурван удаагийн аварга, тухайн үеийн ЗХУ-д болж байсан олон улсын гурван ч тэмцээнд түрүүлсэн. Тэр үед 3-4 жил босоо л тамир­чин байж. Ер нь 10-аад жил хуруу дарахад эхний гуравт багтдаг л байлаа даа. 1980 онд Москвагийн олимпод оролцсон. ОУХМ цолтой болсон.

-Үндэсний бөхөөр улсын цолд хэдийд хүрлээ дээ?

-Самбо, жүдогийн бэлтгэл гээд үндэсний бөхөөр барилдах цаг зав тун бага байдаг байлаа. 1978 онд улсынхаа баяр наадамд анх зодоглож гурвын даваанд Ч.Бээжин аваргад унасан. 1979, 1980 онд гадаадын уралдаан тэмцээн, олимпийн бэлт­гэл гээд зодоглоогүй. Тэ­гээд 1981 онд улсын наа­дамд хоёр дахиа барилдаад тав давж улсын начин цол хүртсэн. Улсын гарьд Д.Бая­рааг начин байхад нь тавын даваанд аманд нь очоод хаясан. Зургаа­гийн даваанд дархан авар­га Х.Баянмөнхөд унасан. Дараа жил нь дөрвийн даваанд Р.Давааням, тавд Г.Жалааг давж начин цо­лоо баталсан. Зургаагийн даваанд О.Бахыт начин­тай тунаж барилдаад дий­лээгүй. Дараа нь голдуу л гурав давж байсан. Нэг удаа дөрөв даваад Д.Цэрэн­тогтох аваргад унаж байлаа.

-Таны үеийнхэн Д.Даш­жамцын дархан ачих мэх тун осолтой. Мэдээд байгаа хэрнээ хондлой дээгүүр нь давчихдаг гэж ярьдаг. Үнэхээр өөрийн чинь дархан мэх ачих, тонгорох байв уу?

-Яахав. Нэг үе сурц­тайхан л ачдаг, тонгордог байлаа. Миний баруун хөлийг бөхчүүд тэр бүр авдаггүй л юм. Хөлийг чинь аваад хаяна гэж ам­лаад авсан нь тонгоруул­чихаад амаа барьж байсан нь ч бий. Ингэж ярихаар мэдэх нь тийм л гэх байх. Залуучууд мэдэхгүй биз. Энэ нөхөр онгирлоо гэж магадгүй. Шавь нартаа ч ачих, тонгорох мэхээ уламж­луулах гэж зааж ч үзсэн л дээ.

-Дасгалжуулагчийн хувьд ярихад таныг олон шавьтай хүний нэг гэж дуулсан юм.

-Тийм ээ. Дөч гаруй жилийн хугацаанд олон хүний багш гэгдэж явна. Хөгшин, залуу 1000 шавь лав бий. Хаа л явна “Багш аа, багш аа” гэх нь сайхан л байдаг юм. Өөрөө олон сайн багштай байлаа. Шиг­шээ багт байхад Д.Баа­таржав, Г.Пүрэв-Очир, Ч.насантогтох, Ш.Ча­нарав гээд л алдарт­нуудтай өрсөлдөж бас тэднээсээ их юм дурсан.

-Тэр олон шавь нараа­саа нэрлэ гэвэл хэнээс эхлэх бол. Та...?

-Их аварга Б.Бат-Эр­дэнээс эхлээд улсын авар­га Д.Сумъяабазар, улсын заан С.Сүхбаатар, Н.Хи­шигдорж, Ч.Бямбадорж, улсын арслан Д.Мөнх-Эрдэнэ гээд л явж өгнө дөө. Улсын начингууд бол тоогүй олон. Би чинь эх­ний үед самбо, жүдо, үн­дэсний бөх гурвууланг дасгалжуулж байсан. Сүүл­дээ үндэсний бөхийг дагнасан. Тэгэхээр тив, дэлхийн аварга, медальт­нууд ч зөндөө л дөө. Би нэг юм боддог юм. Миний шавь гэж хэлэх нэг хэрэг. Тэр хүн л миний багш чинь Дашжамц шүү дээ гэж ярьвал л баталгаатай шүү дээ. Энэ хөдөлмө­рийнхөө үр шимээр Мон­гол Улсын гавьяат дасгалжуулагч гэдэг эрхэм нар алдрыг хүртсэн. Тиймээс олон зуун шавь нараараа бахархаж явдаг даа. Олон ч дасгал­жуулагч төрүүлсэн дээ.

-Таны гарын шавь нарын нэг нь улсын заан С.Сүхбаатар агсан байх. Тэр хүний талаар жаахан дурсахгүй юу?

-Санжжавын Сүхбаа­тар “Хүч” нийгэмлэгт анх ирэхдээ хазгайдуу хэлтэй, туранхай залуу ирж бай­сан. Тун удалгүй хувилж ирсэн. Өсөх ирээдүйтэй хүүхэд гэж бид ярьдаг байсан юм. Сайн ч бөх болсон. Чөлөөт бөхөөр Азийн аварга болсон. Үн­дэсний бөхөөр улсын заан цолтой. Үндэсний бөхийн хувьд гараа дэвээ гэж бид хүртэл түүний гарах дэвэ­хийг харах гэж л боддог байсан. Золбоотой сайхан ч барилдана. Олон олон барилдаанд түүний өрсөл­дөгчийнхөө хөлийг аваад цацаж байхыг харахад үнэхээр бахархмаар бай­даг. Ер нь барилдах хуга­цаандаа нэг ч жилийг алгасалгүй миний гар дээр бэлтгэл хийж байсан юм шүү дээ. Сүүлдээ гэр бүлийн хувьд ах, дүүс шиг ойр дотно байсан.

-Зан аашийн хувьд их зөөлөн, сайхан хүн байсан гэж бөхчүүд ярих юм билээ?

-Сайхан л эр хүн байж дээ. Уурлах уцаарлахыг мэдэхгүй шахам. Хүнийг дэмжих юмсан, туслахсан гэж л ярих. Бид” нам” Сүхээ гэх. Яахав Увс нут­гийн аялгаар “ЭК нам” гэж их олон хэлнэ. Сүүл­дээ тэр аялгаа мартаж билээ. “Хүч” нийгэм­лэгийн түүхэнд онцгой амжилт, бүтээл гаргасан хүний нэг нь яахын аргагүй мөн дөө.

-Энэ жил түүний нэрэмжит барилдааныг “Хүч” спорт хороо зохион байгуулах гэж байгаа юм билээ...?

-Урьд нь төрөлх Увс аймагт нь барилдаан зохион байгуулдаг байсан л даа. Энэ жил “Хүч”  дээр болох гэж байна. Бидэнд ч бэлдэх, барих юм байна.

-Та “Хилчин” спорт хороог хэдэн жил удирдаж байна вэ?

-15 жил болж байна даа. Яахав бусдад зааж сургасан юм ч бий. Бусдаас сурсан нь түүнээс илүү байх шүү.

-За сайхан ярилцсанд баярлалаа. Одоо хурандаа хувцсаа нэг өмсөөтөх нь үү. Зураг авъя?

-Чи чинь бас хилийн цэрэгт алба хаасан бэлтгэл дарга гэв үү. Хурандаад тушаал өгч болж байгаа юм уу. За за тоглосон юм. Хувцсаа өмсчихье, сур­валж­лагч аа.