Н.МӨНХСАРУУЛ
Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат хэмээн дуудуулан барилдах их л хүүхдэрхүү ааштай элдэв зангүй сайхан залуу начныг би барилдахаас гадна сагсны лигт тогловол гэсэн бодол төрдөг юм. Тэр хэдийгээр Сэлэнгийн харьяат гэж явдаг ч эцэг эхийнх нь унасан газар угаасан ус аргагүй усны тунгалаг уулсын сүрлэг Увс аймгийн Хяргас сум. Тэгэхээр Увсын Хяргас сум дархан аварга Х.Баянмөнх, 1995 оны начин Ц.Баянмөнх, 2010 оны начин Ч.Баянмөнх гэсэн гурван Баянмөнхөөр монгол бөхийн түүхийг баяжуулах аж. Чотонгийн Баянмөнх начин багаасаа л Түнхэл тосгонд үеийнхээ хөвгүүдтэй барилдаж өссөн бөгөөд бөхийн анхны багш нь аймгийн начин аав нь юм. Тэдний эцэг эхийнх нь дээд тал арван баядын наадамд ааглаж явсан бух ноололдооны нэрт бөхчүүд байж. Төрөлхийн өсгөлүүн өндөр хүү бөхөд хорхойтохоос гадна аав ээж, уул усаа шүтэж сайхан морь, хурдан морь сонирхож өсч. Засмал дэлтэй зормол зандан шиг морь унаад сэнгэнэтэл исгэрч явахад бүх биеийн алжаал арилж, бөх хүний хийморь сэргээд ирдэг гэж одоо ч тэр ярина. Түүний аав нь аймгийн начин цолтойгоос гадна харснаа агнадаг харавснаа онодог улсын тэргүүний анчин. Нэрт орчуулагч Готовын Аким гуай аавынх нь тухай “Тэнгэрийн нохой” хэмээх номдоо бүхэл бүлэг оруулсан байдаг юм. Анч аавын хүү Баянмөнх начин ч бас үүрээр босож үргээлэг хийж анд хорхойссон ч аандаа бөхөө хөөгөөд ангаа орхиж. Баянмөнх начин анх Сэлэнгэд аймгийн аваргын тойргийн барилдаанд 23 давж аймгийн начин гэдэг аавынхаа цолыг хүртэн тэр үеэсээ үндэсний бөхийн хатуу дэнжид үнэн хүч үзэхээр сэтгэл шуударч. Нэлээн буурь сууж ухаан мэх задарсан 2005 онд Дархан-Уул аймагт түрүүлж арслан цол хүртэн улсын томчуултай уралцаж эхэлж. Нэг л болохгүй юм гэдэг шиг үзсээр л байж. Бөхийн хорхойтнууд чацархаж барилддаг идэр арсланг начны тааварт жил жил оруулсаар байв. 2010 он түүний од нь гийсэн жил боллоо.
Тэрээр начин цолны даваанд үзүүлсэн амжилтаараа харцага цолтнуудаа магнайлж яваа Дундговийн Л.Пүрэвжаваар тав давж тэр жилийн шилдэг чанартай буюу найраагүй начнаар тодорсон доо. Одтойхон барилдаж одоо ид бяр сууж хий арилж барилдаан бүрээсээ сургамж туршлага хоёр хуримтлуулж яваа начин шуудагдаж шахаж татах барьцнаас гол мэхээ хийж буй харагддаг. Халах, суйлах хамах, харцагадаж шахах гээд урт чацтай хүний унагах мэх олон доо. Баянмөнх начны жин одоо 126 кг, өндөр 196 см. Хишигдорж заанаас гурван см өндөр гэсэн үг. Хүү төрвөл бөх болгоно гэсэн бодол бөх бүрт байдаг байх. Баянмөнх начин ганц бондгор охинтой гэнэ лээ.
Алдарт бөхчүүдийн анхны гараа “Алдар” нийгэмлэгээс эхтэй. Начин одоо энэ нийгэмлэгт харьяалагдаж нэгэн цагийн хотын комендент буюу хүндэт харуулын тусгай рот 032 дугаар ангид алба хаадаг. Түүнээс би одоогийн монгол бөхийн жудаг ёсны тухай асуухад “Миний бодлоор бөхийн жудаг муухан санагддаг. Зарим бөхчүүд, унаснаа хүлээдэггүй. Улайм цайм зүтгэх, зэрэгцэж дэвэх гээд зүй зохисгүй авир гаргадаг. Энийгээ болимоор. Ахмад цолтноо хүндэлж, ахмад үеэсээ сурцгаая. 1940 оны улсын наадамд Ховдын Ш.Ванчинхүү Дорнодын гулзгай У.Дамчаа арслан нар бяцхан будилахад (үзүүр түрүүнд) Ванчинхүү нь “Чи давсан” гэхэд Дамчаа нь “Үгүй яалаа гэж та давсан. Түрүүлээд тугаа тойр” гэж байсан ийм сайхан жудагтай жишээ байна. Яльгүй юманд маргах мэтгэх хэрэггүй. Монгол бөхийн хийморьлог дэвжээнд бид олон таарна шүү дээ гэсэн үгийг хэлмээр байна гээд инээмсэглэсэн юм.
