Н.БАТМӨНХ
Сэцэн хан аймгийн Сан бэйсийн хошуу, одоогийн Дорнод аймгийн Чойбалсан сумын нутагт 1912 оны хулгана жил төржээ. У.Дамчаа бага залуудаа барилдах төдийлөн сонирхолтой биш байсан боловч орон нутгийн наадмуудад бараг л эрэгтэй бүхэн барилддаг заншлийг дагаж барилдавч нэг л ахидаггүй эв дүй муутай байжээ. Харин түүнийг Т.Балсан арслан маш их сонирхож улсын наадамд хамт явах нэг бөх нэмэгдлээ гэж олзуурхаж, түүнд барилдах ухаан арга барил зааж өгсөн нь цаашид барилдах урам зориг, бөх болох замыг нь нээж өгчээ.
У.Дамчаа 1938 онд Т.Балсан арсланг даган улсын баяр наадамд анх удаа ирж барилдан 1024 бөхөөс найм давж улсын заан цолыг 26 насандаа хүртжээ. Тэрээр 1939 оны наадамд 512 бөхөөс долоо давж заан цолоо баталжээ.
Тэгвэл 1940 онд 512 бөхөөс найм давж үзүүрлэж 28 насандаа Монгол Улсын улам нэмэх арслан цол авчээ.
Тэгээд 1942 оны улсын баяр наадамд барилдсан 512 бөхөөс тав давж шөвгөрчээ. Түүнээс хойш У.Дамчаа арслан биеийн эрүүл мэндийн байдлаас болж барилдаж чадаагүй юм. Түүнийг 1946 оны улсын наадамд барилдахаар явах гэж байхад нь таны бие тэнхээ ямар байна гэхэд миний бие явай муутайхан байна. Балсан гуйдаа л хань бараа болохын тулд явах гэж байна хэмээн ярьжээ.
Үнэхээр ч арслан маань Ардын хувьсгалын 25 жилийн ойн баяр наадамд барилдсан 1024 бөхөөс дөрвийн даваанд нисэхийн буюу Увсын Төмөрбаатарт өвдөг шороодсон бөгөөд энэ нь түүний сүүлчийн барилдаан байжээ. Олонд “Гулзгай” Дамчаа хэмээн алдаршсан энэ бөхийн садан төрлүүд тун тэнхээтэй хүмүүс байжээ. Улсын заан Д.Түвшингийн ээж нь Дамчаа арслангийн ойрын төрлийн хүн байсан байна. Арслангийн эмэгтэй тал нь маш их бяр тэнхээтэй байж. Эмэгтэй дүү Ичинхорлоо нь шаварт унасан том үнээг ганцаараа ховх татан гаргаж байсан тухай тэдний садан төрөл болох Улаанбаатар хотын Октябрийн дүүргийн 31 дүгээр хорооны дарга Нямаа хуучилж байжээ.
У.Дамчаа арслан нь өндөр гоолиг нуруутай, сэрвээгээрээ ялимгүй гүдгэр, маш өндөр хүн байжээ. Тэрээр унаж яваа морио бүдрэхэд гараараа газар тулан зогсоодог, бүтэн дөрвөн ханатай гэрийн тооноор толгойгоо гарган малаа харж байгаад хөгшчүүлд зэмлүүлж байсан байна. Мөн өндөр нуруу, том биендээ зохицсон яргай булчинтай, өргөн урт цагаан шүдээ яралзуулан үргэлж инээж явдаг, хор шар атаа жөтөө байхгүй, гүндүүгүй томоотой хүн байжээ.
У.Дамчаа арслангийн гол мэх нь халж хонгодох, суйлах, сугадаж тэврэн нохой мордох, дотуур дэгээдэн түрж хөөх зэрэг чац биендээ зохицсон мэх хийдэг байжээ. Харин орон нутгийнхаа наадмуудад амжилт гаргаж барилдаж байгаагүй тухай өөрөөс нь лавлахад, яалаа ч гэх юм хүн нь жижигдээд барилдаж болохгүй байна гэлтэй биш нэг л эв нь олддоггүй юм гэдэг байжээ. Бөхийн хорхойтон хэн боловч Дорнодын гулзгай гэж ярих дуртай. Ярих дурсамжууд ч ихтэй бөх байжээ. Дөнгөж 20 орчим настай байхад нь шилийн хулгайч адууг нь хулгайлан хөөж явсныг Дамчаа мөрдөн хөөсөөр гүйцэж очиход нь эсэргүүцэгчид хоёр талаар нь хавчин ирэхэд урьдчилан хоёуланг шүүрэн авч гуд татан гурвуулаа мориноосоо унасан боловч хулгайч нарыг араар нь нийлүүлэн бүсээр холбон дараад хэвтэж байхад нь нутгийнхан очиж авч байсан гэдэг.
Мөн 1946 оны зургадугаар сард Чойбалсан хотын барааны захын зүүн талд Т.Балсан арслан хэсэг бөхчүүдтэй сууж байсныг харахад Галуутайн Чойжамцаас бусад бөхчүүд нь Дамчаа арслангийн өвдөгнөөс суугаагаараа өндөргүй шахам харагдаж байжээ. Тэр Галуутын (Намсрайн) Чойжамц бол биеэр том хүн байсан ба 1934 оны улсын баяр наадамд 1024 бөхөөс зургаа давж улсын заан цол хүртэж байсан Дорнодын Цагаан-Овоогийн хүн бөгөөд хожим нь Дорнод аймгаас Хэнтийн Норовлин суманд нэг баг айл шилжиж ирэхэд хамт ирж суурьшсан хүн юм. Энэ талаар үндэсний бөхийн жаяг дэгийн гишүүн П.Эрдэмбат нэг нутгийн хүн тул сайн мэднэ. 1940 оны баяр наадмын есийн даваанд У.Дамчаа заан, Ш.Ванчинхүү зааныг хонгодож дайрахад зайлж гуядан хоёр бөх бараг зэрэг шахам газардаж аргагүй л маргахаар болж. Ш.Ванчинхүү заан би урьтаж унасан чи яваач гэхэд У.Дамчаа заан хүнийг хаячихаад өөрөө явахгүй яасан хачин хүн бэ. Би унасан гэж хэлээд тахимаа өгч Ш.Ванчинхүү зааныг өмнөө оруулан асрын зүг дэвжээ.
Энэ бол У.Дамчаа арслангийн шулуун шударга сайхан чанарын нэг жишээ юм. Энэ үйл явдал бол унасан ч давсан гээд хэнэг ч үгүй дэвдэг зарим бөхчүүдэд сургамжтай аж. Халхын алдарт бөх улсын арслан У.Дамчаа дөнгөж 34 наслаад бурхны оронд оджээ.
