Америкийн хэвлэлүүп "Монголчууд" бол Сталинградыг хамгаалах үндэс суурь мөн гэж уншигчдадаа баталж байв

Сталинградын тулалдаан... Орост ч, баруунд ч энэ чухал сэдвийн янз бүрийн асуудлыг олон хэвлэл бичсэн байдаг 1. Тэд тулалдааны шалтгаан, явц, батлан ​​хамгаалах ажлыг зохион байгуулахад нам, төрийн байгууллагын үйл ажиллагаа, тулалдаанд цэргийн бие даасан салбаруудын үүрэг, холбоотнуудын тусламж, Зөвлөлтийн цэргийн арга барил болон бусад олон асуудлыг нарийвчлан судалж үздэг. Гэсэн хэдий ч Сталинградын түүхэнд бага судлагдсан асуудлууд байсаар байгаагийн нэг нь ЗХУ-ын холбоотнууд, тэр дундаа АНУ-ын иргэд, хэвлэл мэдээллийнхнna тулалдааны тухай ойлголт юм.

Ийм асуудлыг судлахын ач холбогдол нь дэлхийн II дайны түүхийн шинжлэх ухааны мэдлэгийг өргөжүүлэхээс гадна 1941-1945 онд америкчуудын бий болгосон “Зөвлөлтийн холбоотон”-ы дүр төрхийг тодорхой болгоход оршино. Сталинградын тухай ойлголтын жишээг ашиглан барууны холбоотнуудын онцлог шинж чанартай Зөвлөлт-Германы фронт дахь тулалдааны үнэлгээний уламжлалт, ерөнхий шинж чанарууд, зөвхөн Ижил мөрний тулалдааны онцлог шинж чанаруудыг хоёуланг нь олж харж болно.

 

“Родина” сэтгүүлийн архиваас

Дайн эхлэхээс өмнө Америкийн олон нийт Сталинградын талаар зарим нэг төсөөлөлтэй байсан. 1929 оноос хойш АНУ-ын хэвлэлд ЗХУ-ын аж үйлдвэржилтийн явцын тухай материал байнга нийтлэгдэж, Сталинградыг "Оросын өмнөд хэсгийн шинэ аж үйлдвэрийн төв" гэж тодорхойлдог 2. Дайн эхэлснээс хойш Сталинград Америкийн сонинууд, ялангуяа Нью-Йорк Таймс сонины хуудсанд илүү олон удаа гарч, Москвад Германы довтолгоог зогсоож чадахгүй бол хотын дүр төрхийг Зөвлөлтийн хамгаалалтын сүүлчийн шугам болгон харуулсан байдаг 3.

Сталинградын ЗХУ-ын хувьд ач холбогдлыг бараг бүх хэвлэлд онцлон тэмдэглэж, зарим нь 1941 оны 10-р сарын эхээр Москваг алдсан тохиолдолд засгийн газар Сталинград руу нүүнэ 4 гэж уншигчдад баталж байсан бол зарим нь тээврийн чухал зангилаа, аж үйлдвэрийн төв хотыг алдвал ЗХУ-ын ялагдал зайлшгүй болно 5 гэж бичжээ. Тиймээс 1942 оны зуны довтолгооны эхлэлийг Америкийн олон нийт хамгийн их анхаарал, түгшүүртэйгээр угтав.

1942 оны тавдугаар сард аль хэдийн олон тооны тогтмол хэвлэлд Фредерик Хеллиний Сталинград ба Кавказад зориулсан аналитик өгүүлэл нийтлэгдсэн бөгөөд үүнд гол дүгнэлт хийсэн нь өмнөд хэсгийн нефтийн бүс нутгийг эзлэхгүйгээр Гитлер Зөвлөлт Холбоот Улсыг ялж чадахгүй 6 гэжээ. Аль хэдийн 1941-1942 оны эхээр Америкийн олон нийт хэвлэл мэдээллийн мөрөөр Вермахтын Сталинград руу дайрсан цэрэг-улс төр, эдийн засгийн шалтгаан, мөн орчин үеийн түүх бичлэгийн нэгэн адил томъёоллыг тодорхойлсон нь тодорхой байна 7.

1942 оны долдугаар сарын дунд үеэс Сталинград АНУ-ын тогтмол хэвлэлүүдийн эхний нүүрэнд бичигдэх болсон. Сталинград руу шинэ довтолгоо эхэлсэн тухай анхны мэдээлэл 7-р сарын 12-15нд гарч ирэв 8. Долдугаар сарын 12-нд Питтсбургийн хэвлэлд Зүүн фронт дахь шинэ довтолгооны жинхэнэ зорилго нь Воронеж, Дон, тэр байтугай Москва ч биш, харин Сталинградаас ЗСБНХУ-ыг Америкийн тусламжаас салгахын тулд Астрахань руу дайралт хийх гэж байгааг уншигчдад мэдээлжээ 9. ЗХУ-ын төв болон өмнөд хэсгийн газрын зургийг мөн энд нийтэлж, Вермахтын гол довтолгооны чиглэлийг заажээ. Энэ бол "Гитлерийн агуу стратегийн" гол зорилго гэж нэрлэгддэг зүйл юм.

“St. Petersburg Times” сонинд Сталинград руу хийсэн дайралт нь өөр зорилготой байсан- "Гитлер Зөвлөлтийн бүх газрын тосны 82% -д хяналт тавихыг хүсч байна" гэж бичсэн байсан бөгөөд энэ нь Кавказыг эзлэхийг шаардлагтай бөгөөд Америкийн сэтгүүлчдийн үзэж байгаагаар "Ижил мөрний чухал боомт" болох Сталинградыг эзлэхгүйгээр боломжгүй юм 10. Түүнчлэн Москва-Ростовын төмөр зам тасарснаар Ижил мөрний тээврийн ач холбогдол хэд дахин нэмэгдэж байгааг онцлон тэмдэглэв.

1942 оны долдугаар сарын 12-нд Гитлерийн өмнөд хэсэгт хийсэн довтолгооны боломжит зорилгын талаархи АНУ-ын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн таамаглал нь аналитик аргументууд, статистик мэдээллээр хангагдсан, цаашдын төлөв байдлын талаарх илүү нарийвчлалтай томъёоллыг олж авсан нь харагдаж байна. Түүгээр ч зогсохгүй Америкийн сэтгүүлчид Сталинград руу хийсэн халдлагыг дайны бусад газарт болсон үйл явдалтай холбож үзээд зогсохгүй хотыг эзлэн авснаар бүх холбоотнуудад нөлөөлж болзошгүй үр дагаврын талаар бичиж эхлэв. Үүнтэй холбогдуулан Бостоны Daily Globe-ийн хуудсан дээр Кавказын хамгаалалт ханасан, Сталинградын бэхлэлтийн ноцтой байдлын талаар санаа зовниж, гол асуултыг тавьсан нь Гитлерийн легионууд ЗХУ-ыг 1942 онд дайнаас гаргаж чадах уу 11?

Мөн Кирк Симпсон долдугаар сарын 12-ны өдөр Палм Бич Пост сонинд Сталинградыг алдсан нь зөвхөн "Кавказ дахь Зөвлөлтийн армийн асар их массыг бүрэн тусгаарлах" төдийгүй "Япончууд Сибирьт цохилт өгснөөр хоёрдугаар фронтыг нээхэд" хүргэнэ гэж шууд бичсэн байна 12. Нөгөө талаар Симпсоны тэмдэглэснээр дайн өөр замаар явж болно. Сталинград дахь Германы амжилт нь Роммелийн Африк дахь үйл ажиллагааг хөнгөвчлөх бөгөөд энэ нь Египет, Суэцийн суваг, магадгүй Туркийг дайнд оруулахад хүргэнэ 13. Тиймээс Сталинградын тухай өмнөх саруудын хэвлэлүүдтэй харьцуулахад тэс өөр дүр төрх Америкийн уншигчдын өмнө гарч ирэв. Энэ нь зөвхөн томоохон ажиллагаа байхаа больсон, харин ЗХУ-аас хамгийн алслагдсан цэргийн ажиллагааны бүх нөхцөл байдал ямар үр дүнд хүрэхээс шууд хамааралтай, шийдвэрлэх, шийдэмгий төв тулалдаан болжээ.

1942 оны долдугаар сарын 13 бол Зөвлөлт-Германы фронтын тулалдаанд АНУ-ын хандлагыг тодорхойлох өдөр юм. Энэ өдөр Америкийн сонинууд тэргүүлэх чиглэлээ тодорхойлж, зарим хэвлэл Сталинград руу дайрсан тухай гол мэдээ болгон зарлаж, эхний нүүрээ үүнд зориулав. Бусад хэвлэлүүд хүлээх, харах арга барилыг баримталсан.

Тэр үеийн Англи, Канад, тэр байтугай Энэтхэгийн сонинууд ч Сталинградыг илүүд үздэг байсан 14.

Нэгдүгээр бүлэгт дараах сонинууд багтана: "Spokane Daily Chronicle" нь "Нацистууд Сталинград руу яарч байна" 15 том гарчигтай хэвлэгдсэн; "Pittsburgh Press" - "Нацистууд шинэ довтолгоог нээлээ" 16; "Telegraph-Herald" - "Нацистуудын довтолгоо Сталинградад заналхийлж байна" 17; "Германчууд Волгагаас 200 миль зайд: аж үйлдвэрийн төвүүд рүү давхар дайралт" 18; "Оросын арми ялагдаж, ухарч байна, Германчууд Волгагаас 200 миль зайд байна" 19. Хоёрдугаар бүлгийн сонинууд редакцийн нийтлэлээ Африкт болсон үйл явдал эсвэл орон нутгийн мэдээнд зориулж байв.

АНУ-ын хэвлэлд Сталинградын дүр төрхийг бүтээх ажил тулаан эхлэхээс өмнө эхэлсэн нь зөвхөн Зөвлөлтийн мэдээллийн алба, сонин хэвлэлд 20 тулгуурласан мэдээлэл төдийгүй 1930-аад онд Сталинградын тухай өмнөх хэвшмэл ойлголтод тулгуурласан нь тодорхой юм. Тиймээс Сталинград газрын зураг дээр ч байхгүй, дайны эхэн үед АНУ-ын хэн ч тэнд тулаан өрнөнө гэж төсөөлөөгүй гэсэн Америкийн сэтгүүлч Хенри Кэссидигийн үгэнд итгэхэд бэрх юм 21.

Ижил мөрний довтолгооныг 7-р сарын 12-15-ны хооронд "ялагдсан Зөвлөлтийн цэргүүд", "30 мянган олзлогдсон улаан цэргүүд", "Оросын армийн шинэ ялагдал, ухралт" 22 зэрэг мэдээллүүд байнга дагалдаж байв. АНУ-ын хэвлэлүүд Зөвлөлт-Германы фронтод шинэ гамшгийн талаар иргэдийг ийм байдлаар бэлтгэж байв.

Сталинградын тулалдааны дүр төрхийг бий болгох эхний шатны өөр нэг чухал шинж чанар нь 1942 оны 7-р сард Америкийн тогтмол хэвлэлд дайсны хүчний тухай мэдээлэл дутмаг байсан юм. Тиймээс сэтгүүлчид, тэр ч байтугай ЗХУ-д байдаг, жишээлбэл Эдди Гилмор хүртэл "олон", "зуун", "мянган" 23 гэсэн үгсийг ашигладаг. Э.Гилмор дурдатгалдаа үүнийг ЗХУ-ын мэдээллийн амьдралын онцлог, найдвартай баримт дутмагтай холбон тайлбарлажээ 24. Энэ тухай түүний хамтран ажиллагсад Хенри Кэссиди, Жеймс Браун 25 нар бас бичжээ.

Гэсэн хэдий ч мэдээллийн хязгаарлагдмал урсгал нь долдугаар сарын 14-нд АНУ-ын сэтгүүлчдэд "Сталинград руу хийсэн довтолгооны" мөн чанарын талаар хэд хэдэн чухал дүгнэлт гаргах боломжийг олгосон. Леланд Стоу "Хүн төрөлхтний ирээдүй Орост шийдэгдэнэ" хэмээх өргөн тархсан нийтлэлдээ Дон, Сталинградын уналт нь автоматаар "Цагаан Холл, Пенсильванийн өргөн чөлөөний уналт" гэсэн үг юм 26 гэж бичжээ. “Оросын өмнөд хэсэгт болсон хамгийн цуст тулаанууд”, “Ростов, Сталинградын тулалдаанаас сүүлчийн цэрэг хүртэл”27 гэсэн мэдээллийг Юнайтед Пресс агентлагийн өдөр тутмын мэдэгдэлд ч мөн ийм бодолтой байсан.

Тулалдаан албан ёсоор эхлэхээс өмнө Америкийн хэвлэлүүд Сталинградыг "шийдвэрлэх тулалдаан" гэсэн статусыг өгсөн байна. Түүгээр ч барахгүй 1941 оны зургадугаар сарын 22-ноос хойш анх удаа Гитлерийн эсрэг эвсэл оршин тогтнох нь Зөвлөлт-Германы фронт дахь ажиллагааны үр дүнгээс хамааралтай болсон. Иймэрхүү ангилсан үнэлгээний шалтгаан нь зөвхөн тулааны эхлэлийн цар хүрээнээс (эцсийн эцэст АНУ-ын сэтгүүлчид өөрсдөө хангалттай мэдээлэлгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн) төдийгүй, юуны түрүүнд АНУ-ын хэвлэл мэдээллийн мэдэлд байсан эх сурвалжийн шинж чанарт оршдог нь тодорхой юм. Америкчууд Зөвлөлтийн тогтмол хэвлэлүүдийн мэдээллүүд болох "Правда","Известия", “Красная звезда”-аас иш татдаг.

 

“Правда” сонин 1942 оны 7 сарын 14

Сталинградын тулалдааны өмнө ЗХУ барууны олон нийтийн санаа бодлыг чиглэсэн мэдээллийн бэлтгэл ажил нь АНУ-ын жирийн иргэдийн дунд найрсаг, эерэг хандлагыг төдийгүй "Оросын холбоотон" -д талархах, туслах хүслийн уур амьсгалыг бий болгоход шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэсэн гэж дүгнэж болно. Энэ нь бас улс төрийн чухал үр дагавартай байсан. Долдугаар сарын 14-нд Америкийн хэвлэлд маш ойрын ирээдүйд хоёр дахь фронт нээх шаардлагатайг нотолсон анхны нарийвчилсан аналитик нийтлэл гарсан бөгөөд ЗСБНХУ-ын хувьд хамгийн ашигтай хувилбар болох "Англо-Америкийн цэргийг тив рүү дамжуулах сувгаар довтлох"28 байв.

1942 оны долдугаар сарын 17 гэхэд АНУ-ын хэвлэл мэдээлэл, иргэд Сталинградыг "дайны эргэлтийн цэг" гэж үзэхэд бүрэн бэлэн болжээ. Тиймээс ЗХУ-аас энэ өдрийн мэдээ сонины эхний нүүрийг тэр дор нь эзэлж, бусад бүх зүйлийг ар тал руугаа түлхэв. Нэгдүгээрт, долдугаар сарын 17-нд Америкийн ихэнх хэвлэл Сталинградыг хамгаалах ажлыг Сталин биечлэн удирдаж, “арми, жанжин штабын удирдах бүрэлдэхүүнд чухал өөрчлөлт оруулсан” гэсэн цуу яриаг нийтэлжээ 29. Энэ мэдээллийг Стокгольмын радиод үндэслэн нийтэлсэн бөгөөд нэмэлт нотлох баримт ирүүлээгүй нь анхаарал татаж байна. Гэсэн хэдий ч энэ нь АНУ-ын хэвлэлийнхний анхаарлыг Сталинград руу шууд татав. Нэмж дурдахад, энэхүү цуу яриа Сталинградын аль хэдийн тогтсон дүр төрхтэй бүрэн нийцэж байв. Тэр өдрөөс хойш ихэнх америкчууд дайны хувь заяаг Ижил мөрөнд үнэхээр шийдэж байгаа гэдэгт итгэлтэй байсан, учир нь Сталин өөрөө хотод байсан бөгөөд түүний хамгаалалтыг удирдаж байсан.

Долдугаар сарын 17-нд Сталинградын дүр төрхөөр үүссэн өөр нэг чухал ялгаа нь дайсны хүчнүүд, ялангуяа Вермахтын талаар илүү үнэн зөв мэдээлэл гарч ирсэн явдал байв. Хэдийгээр тоо баримт нь ойролцоо байгаа ч "Сая нацистууд Сталинград руу улам бүр ойртож байна"30 гэж Толедо Блэйд сонин (Охайо) мэдээлэв. Ассошиэйтед Пресс агентлаг “Германы явган цэргийн масс, магадгүй нэг сая хүн танкийн дэмжлэгтэйгээр Дон, Ростов, Сталинград, Кавказ руу давшиж байна”31 гэсэн дэлгэрэнгүй тайлбар нийтэлжээ. АНУ-ын сонинууд ЗХУ-ын хамгаалалтын арга хэмжээний талаар бүр бүдэг бадаг: "Бусад фронтын бүх их буу, танкийг Сталинград руу аль болох хурдан илгээж байна"32.

АНУ-ын хэвлэлд Сталинградын фронт байгуулагдсан тухай мэдээлээгүй, Улаан арми, Вермахтын хүчний талаар илүү үнэн зөв мэдээлэл гараагүй33. Гэвч Associated Press-ийн ачаар долдугаар сарын 17-нд олон хэвлэлд "Оросууд жилийн өмнөх Москвагийн адилаар Сталинградыг хамгаалахад бэлэн байна" гэсэн мэдээлэл гарсан. Төв Азиас шинээр байгуулагдсан шинэ анги нэгтгэлүүдийг багтаасан асар том арми энд аль хэдийн төвлөрсөн байна"34. Тэр өдрөөс хойш АНУ-ын бараг бүх сонин "Монголчууд" бол Сталинградыг хамгаалах үндэс суурь мөн гэж уншигчдадаа баталж байв. Мөн энэ таамаглалын бас нэг баталгаа болгон ЗХУ-ын хохирлын тухай мэдээллийг хоёр хувилбараар өгсөн. Тавдугаар сарын 15-наас эхлэн “399,000 цэрэг, 940 танк, 1,354 нисэх онгоц”35; эсвэл: "Давшилтын өдөр бүр нацистууд 6 онгоц, Оросууд 63 танк, 74 онгоц алддаг"36 гэжээ. Ийм тоо баримтыг нийтлэх нь тодорхой зорилготой байсан.

Америкийн нийгэмд ЗХУ-д үзүүлэх цэрэг-материалын тусламжийг эрт нэмэгдүүлэх төдийгүй хоёр дахь фронтыг нээх шаардлагатайг нотлох явдал байв. Энэ сэдвээр нийтлэлүүд долдугаар сарын 17-нд  АНУ-ын хэвлэлд дахин гарч ирэв37. Тэд эргэлзэгчид болон хоёр дахь фронт нээхийг дэмжигчид гэсэн хоёр бүлэгт тодорхой хуваагддаг.

Энэ өдөр "эргэлзэгчид"-ийн нийтлэлүүд долдугаар сарын 12-14-ний хоёрдугаар фронтын тухай нийтлэлүүдээс эрс ялгаатай байв. Тэдэнд "Франц руу довтлох" -ын онцгой ач холбогдол, яаралтай байдлыг хүлээн зөвшөөрөхийн зэрэгцээ ийм ажиллагааны хүндрэл, эрсдэл, заримдаа түүний боломжгүй байдлыг системтэй, анхааралтай нотолсон болно.

Тиймээс Associated Press агентлагийн цэргийн шинжээч Де Витт Маккензи "Хоёр дахь фронт бол олон хүндрэлтэй холбоотой асуудал юм. Үнэн хэрэгтээ холбоотнууд одоогоор ийм ажиллагаанд хараахан бэлэн болоогүй байгааг бид хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Зоригтой Орост баатарлаг тэмцэлд нь туслах гэсэн бидний тэвчээргүй байдал нь бидний хэтийн төлөвт сөргөөр нөлөөлж магадгүй юм"38 гэж бичжээ. ЗХУ-д шууд цэргийн тусламж үзүүлэхэд тулгарч буй саад бэрхшээлүүдийн уламжлалт холбоотны жагсаалтыг энд оруулав. Сталинградыг эдгээр хэвлэлд ирээдүйн Франц руу довтлох хамгийн сайн бэлтгэл гэж танилцуулсан.

 

“Родина” сэтгүүлийн архиваас

Сталинград болон хоёрдугаар фронтын тэс өөр дүр төрхийг хоёрдугаар бүлгийн нийтлэлүүдэд ажиглаж, "Орос их хэмжээний хохирол амссан тул хоёрдугаар фронтыг нээхийг түргэсгэх шаардлагатай байна"39. Хошууч Дрю Пирсон "St. Petersburg Times" (Флорида) сонины хуудаснаас ЗХУ руу зэвсэгтэй цуваа илгээх нь улам хэцүү болж, Мурманск хүрэх замд олон үнэт ачаа алдагдсан тул тивийг довтлоход илүү сайн ашигласан гэж онцолсон40. Ижил хэвлэлд INS агентлагийг төлөөлж сэтгүүлч Жон Ли бичжээ: "Нацистууд Европт хоёр дахь фронт нээхээр халуухан бэлдэж байна. Энэ бол Гитлерийн хамгийн аймшигтай хар дарсан зүүд юм. Их Британид олон мянган холбоотны цэргүүд төвлөрч байгааг тэр аль хэдийн мэдэж байгаа"41.

Америкийн сэтгүүлчид хоёр дахь фронтын бодит байдал, зайлшгүй байдлын талаарх зарчмын чухал маргаанд Сталинградын дүр төрхийг эрт нээхийг эсэргүүцэгчид болон дэмжигчид рүү хандсан нь тодорхой юм. Хоёулаа Сталинградыг ашиглан өөрсдийн байр сууриа маргалдав. Үүнээс дүгнэхэд ЗХУ Сталинградын цэргийн ажиллагааны талаар Америкийн сэтгүүлчдэд хязгаарлагдмал мэдээлэл өгснөөр АНУ-ын олон нийтийн санаа бодлыг төлөвшүүлэхэд ихээхэн эерэг үр дүнд хүрсэн гэж бид дүгнэж болно.

Нэгдүгээрт, Сталинградын тулалдаан эхлэхээс өмнө мужуудын дийлэнх олон тооны том, жижиг сонинууд зөвхөн Зүүн фронтын төдийгүй бүх дайны хувь заяаг Ижил мөрөнд шийдэж байна гэдэгт итгэлтэй байв. ЗХУ 1942 оны 7-р сарын эхний хагаст Америкийн жирийн иргэдийн санаа бодлын төлөөх мэдээллийн дайнд ялсан нь гарцаагүй.

Хоёрдугаарт, холбоотнууд, тэр дундаа АНУ, Их Британи зэрэг орнуудын олон нийтийг зорилтот түвшинд бэлтгэх нь Зөвлөлтийн дипломатуудад цэрэг-улс төрийн шийдвэр гаргахад нөлөөлөх оролдлого хийх боломжийг олгосон төдийгүй барууны орнуудын жирийн иргэд, олон нийтийн байгууллагуудаас Сталинградад тусламж үзүүлэх боломжийг Д.А.Беловын нэг сэдэвт зохиолд нарийвчлан тодорхойлсон байдаг.

Гуравдугаарт, Сталинградын тулалдааны талаарх дүр төрхийг Зөвлөлтийн мэдээллийн эх сурвалжаас АНУ-ын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр түргэн шуурхай бүрдүүлсэн нь хэвлэлээр дамжуулан холбоотнуудын цэрэг-улс төрийн удирдлагад ЗХУ-ын хувьд хамгийн чухал асуудал болох хоёрдугаар фронтын асуудлаар шахалт үзүүлэх боломжийг олгосон юм. Иймээс Сталинградыг тойрсон мэдээллийн тэмцэлд Зөвлөлт Холбоот Улс тулалдаан эхлэхээс өмнө бүх талаар ялалт байгуулсан нь нийт ялалтад чухал хувь нэмэр оруулсан.

“Родина” сэтгүүлээс. 

  • 1. Попов В. Н. Сталинградская битва: по новейшим исследованиям//Новая и Новейшая история. 2007. № 2. С. 3-32; Мягков М. Ю. Операция "Марс" и её значение в ходе Сталинградской битвы// Сталинградская битва: история и значение. М. 2003; Ржешевский О. А., Кульков Е. Н., Мягков М. Ю. Всё о великой войне. M. 2010; Белов Д. А. Сталинград в оценке общественности Великобритании и США. 1942-1945. Волгоград; Самара. 2011; Великая Отечественная война 1941-1945 годов: В 12 т. Т. 1. М. 2011: Исаев А. В. Сталинград. За Волгой для нас земли нет. M. 2008; Сталинград: забытое сражение. М. 2005; Гареев М. А. Полководцы Победы и их военное наследие. М. 2005; Beevor A. Stalingrad. London. 1998; Bellamy C. Absolute War: Soviet Russia in the Second World War. New York. 2007; Craig W. Enemy at the Gates: The Battle for Stalingrad. New York. 1973.
  • 2. New York Times. 1931. May 18. P. 4; New York Times. 1931. September 22. P. 10; Lewiston Morning Tribune. 1931. May 18. P. 1; Evening Independent. 1929. August 3. P. 1; Pittsburgh Press. 1937. September 2. P. 1, 4.
  • 3. Portsmouth Times. 1941. October 18. P. 3; New York Times. 1941. October 26. P. 5; Boston Daily Globe. 1941. September 29. P. 1.
  • 4. Tuscaloosa News. 1941. October 17. P. 3; Reading Eagle. 1941. October 17. P. 14; Daily Times. 1941. October 9. P. 1.
  • 5. Boston Daily Globe. 1941. September 29. P. 1; Lewiston Daily Sun. 1941. October 28. P. 4.
  • 6. Palm Beach Post. 1942. May 15. P. 118; Deseret News. 1942. May 14. P. 3; Youngstown Vindicator. 1942. May 15. P. 17.
  • 7. Великая Отечественная война 1941- 1945 годов: В 12 т. Т. 1. С. 241; Исаев А. В. Указ. соч. С. 426-430 .
  • 8. Rock Hill Herald. 1942. July 13. P. 1; Pittsburgh Press. 1942. July 12. P. 1, 6, 7; St. Petersburg Times. 1942. July 14. P. 1, 10; Edmonton Journal. 1942. July 13. P. 34.
  • 9. Pittsburgh Press. 1942. July 12. P. 6.
  • 10. St. Petersburg Times. 1942. July 12. P. 1.
  • 11. Boston Daily Globe. 1942. July 12. P. 5.
  • 12. Palm Beach Post. 1942. July 12. P. 3.
  • 13. Ibidem.
  • 14. Toronto Daily Sun. 1942. July 12. P. 1, 2; Ottawa Citizen. 1942. July 12. P. 1; Vancouver Sun. 1942. July 12. P. 1; Indian Express. 1942. July 12. P. 2; Montreal Gazette. 1942. July 12. P. 1; Windsor Daily Star. 1942. July 12. P. 1; Glasgow Herald. 1942. July 12. P. 1.
  • 15. Spokane Daily Chronicle. 1942. July 13. P. 1.
  • 16. Oakland Tribune. 1942. July 13. P. 1.
  • 17. Telegraph-Herald. 1942. July 13. P. 1.
  • 18. Deseret News. 1942. July 13. P. 1.
  • 19. Evening Independent. 1942. July 13. P. 1.
  • 20. Белов Д. А. Указ. соч. С. 33-34.
  • 21. Cassidy H. Moscow Dateline: 1941-1943. Boston. 1943. P. 326-327 .
  • 22. Olean Times Herald. 1942. July 13. P. 1,4; Nevada State Journal. 1942. July 13. P. 2, 5; Norwalk Hour. 1942. July 13. P. 1; Mansfield News Journal. 1942. July 13. P. 1; Deseret News. 1942. July 13. P. 1.
  • 23. Telegraph-Herald. 1942. July 13. P. 1; Deseret News. 1942. July 13. P. 1.
  • 24. Gilmore E. Me and My Russian Wife. New York. 1954. P. 96-103.
  • 25. Cassidy H. Op. cit. P. 351, 359-362 ; Brown J. Russia Fight. New York, 1943. P. 159.
  • 26. Pittsburgh Press. 1942. July 14. P. 1.
  • 27. Warsaw Daily Times. 1942. July 14. P. 1, 6.
  • 28. Meriden Record. 1942. July 14. P. 6.
  • 29. Miami News. 1942. July 17. P. 1; Kokomo Tribune. 1942. July 17. P. 1; Bend Bulletin. 1942. July 17. P. 1, 2; Toledo Blade. 1942. July 17. P. 2.
  • 30. Toledo Blade. 1942. July 17. P. 2.
  • 31. Portsmouth Times. 1942. July 17. P. 1.
  • 32. Victoria Advocate. 1942. July 17. P. 1; Reno Evening Gazette. 1942. July 17. P. 1.
  • 33. Исаев А. В. Указ. соч. С. 12; Craig W. Op. cit. P. 25.
  • 34. Cumberland Times. 1942. July 17. P. 1, 2; Berkeley Daily Gazette. 1942. July 17. P. 1; Clearfield Progress. 1942. July 17. P. 1, 2.
  • 35. Berkeley Daily Gazette. 1942. July 17. P. 1.
  • 36. Pentwater News. 1942. July 17. P. 10.
  • 37. Mount Airy News. 1942. July 17. P. 8; Lawrence Daily Journal World. 1942. July 17. P. 4.
  • 38. Saskatoon Star-Phoenix. 1942. July 17. P. 1.
  • 39. St. Petersburg Times. 1942. July 17. P. 6.
  • 40. Ibidem.
  • 41. Ibidem.
  • 42. Белов Д. А. Указ. соч. С. 106-150.

Эх сурвалж: zms.mn