З.БАТЦЭЦЭГ
Киргиз, Узбекистан, Казахстан улс Камбар-Ата УЦС-1-ийг барих бэлтгэл ажлын тухай гэрээнд гарын үсэг зурлаа. Төслийн өртөг нь дөрвөн тэрбум ам.доллараар үнэлэгдэж байгаа бөгөөд таван жилийн дараа анхны гидравлик төхөөрөмжийг ажиллуулахыг хүсэж байна. 256 метр өндөр далан нь бүс нутгийн хамгийн том далан болно. Төлөвлөгөөнүүд хэрэгжиж чадвал Киргизстан цахилгаан эрчим хүч импортлогч орноос экспортлогч орон болно.
Энэ сарын дундуур Вена хотноо эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтын олон улсын форум болсон. Энэ арга хэмжээний гол үйл явдал нь Киргиз, Узбекистан, Казахстаны Эрчим хүчний сайд нарын уулзалт байв. Хэлэлцээрийн үр дүнд Киргизийн Камбарата усан цахилгаан станцын бүтээн байгуулалтад хамтран оролцох гэрээнд гарын үсэг зурлаа. Талууд төслийг удирдах гурван талт хувьцаат компани байгуулахаар тохиролцож, Бишкек 34 хувь, Ташкент, Астана тус бүр 33 хувийг эзэмшихээр тохиролцов.
Түүнчлэн уг гэрээнд барилгын ажил дууссаны дараа оролцогчид усан цахилгаан станцын ажиллах горимыг тохиролцож, цахилгаан эрчим хүчнийхээ тодорхой хэсгийг эргүүлэн худалдаж авах баталгаатай болно. Эцэст нь форумын үеэр Дэлхийн банк, ОПЕК-ийн сан, Азийн хөгжлийн банк, Исламын хөгжлийн банк, Европын сэргээн босголт, хөгжлийн банкийг багтаасан Хандивлагчдыг зохицуулах хороо байгуулахаа зарлав. Энэ бүтцүүд бүтээн байгуулалтад хөрөнгөө оруулна гэж үзэж байна.
Киргизийн ерөнхий сайд Акылбек Жапаров ирээдүйн усан цахилгаан станцын параметрүүдийн талаар ярилаа. Түүний хэлснээр суурилагдсан хүчин чадал нь 1860 МВт, жилийн дундаж гарц нь 5.6 тэрбум кВт.ц байх болно (харьцуулбал, энэ нь Оросын хамгийн том Саяно-Шушенская усан цахилгаан станцтай харьцуулахад дөрөв дахин бага, ойролцоогоор Бурейская усан цахилгаан станцын үзүүлэлттэй тэнцүү байна). Урьдчилсан өртөг нь дөрвөн тэрбум ам.доллараар үнэлэгдэж, Бишкек өөрийн хөрөнгөөс 500 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийхээр, үлдсэнийг нь хөрөнгө оруулагчдаас авахаар төлөвлөж байгааг Засгийн газрын тэргүүн мөн онцоллоо.
А.Жапаровын хэлснээр тэд уг байгууламжийг 10 жилийн дотор барих бөгөөд таван жилийн дараа анхны гидроагрегатыг ашиглалтад оруулахыг хүсэж байна. “Ерөнхий төлөвлөгөөнд чулуу дүүргэх далан, дөрвөн гидроагрегат бүхий усан цахилгаан станцын барилга, ашиглалтын ус зайлуулах суваг, тээврийн хонгил, үйлдвэрлэлийн барилга, суурин тосгон, усан сан бүхий газар, ус цэвэрлэх байгууламжийг багтаасан” гэж тэр онцлон тэмдэглэв.
Камбарата усан цахилгаан станцыг Киргизийн хамгийн томд тооцогддог Нарын гол дээр барихаар төлөвлөж байна. Төслийг Зөвлөлтийн үед боловсруулж эхэлсэн бөгөөд тэр үед үнэхээр хувьсгалч санаа байсан. 275 метр өндөртэй даланг хяналттай дэлбэрэлтээр барих гэж байсан бөгөөд үүний үр дүнд налуу нурж, голыг хаах ёстой байсан. Хэрэв хэрэгжүүлсэн бол 247 мянган тонн тэсрэх бодис ашиглахаар төлөвлөжээ. Энэ нь түүхэн дэх хамгийн том цөмийн бус дэлбэрэлт болох байв. Цаашилбал, чулуун дундуур ус нэвчүүлэхгүйн тулд далангийн биеийг нарийн ширхэгтэй материалаар бүрэх байлаа.
1989 онд ЗХУ-ын инженерүүд бэлтгэл сургуулилтын хувьд Уч-Терек голын энгэрийг дэлбэлсний үр дүнд 42 метр өндөр далан үүссэнээс гадна ирээдүйн Камбарата усан цахилгаан станцын талбайг хэсэгчлэн ухаж чадсан ба усан сангийн нүх гаргах, түүнчлэн зам тавих, карьер ухах бэлтгэлийн зарим ажлыг гүйцэтгэсэн юм. ЗХУ задран унасны дараа тусгаар тогтносон Киргизстан дангаараа ийм төслийг хэрэгжүүлэх боломжгүй болсон.
2000-аад онд Киргизийн эрх баригчид барилгын ажлыг сэргээхийн тулд хэд хэдэн гүйцэтгэгч, хөрөнгө оруулагчидтай хэлэлцээр хийхийг оролдсон ба хамгийн амжилттай нь Оросын талтай хийсэн яриа хэлэлцээ байв. 2012 онд Москва, Бишкек хоёр Камбаратагийн усан цахилгаан станц, Дээд Нарын каскадын усан цахилгаан станц барих гэрээнд гарын үсэг зурсан. Орос улс эдгээр байгууламжийг өөрийн хөрөнгөөр барьж, ашиглалтад оруулсны дараа оруулсан хөрөнгөө буцааж авах, дараа нь хоёр улс станцуудыг ижил нөхцөлөөр удирдана гэж тусгасан байсан.
Гэсэн хэдий ч амжилтад хүрсэнгүй. Киргизийн эрх баригчид барилгын ажлыг эхлүүлэхэд шаардлагатай бүх газрыг нутгийн иргэдээс худалдаж авч чадаагүй юм. Түүнчлэн, Нарын голын доод урсгалд орших Узбекистан ширүүн эсэргүүцэл үзүүлжээ. Тус улсын ерөнхийлөгч Ислам Каримов усан цахилгаан станц барих нь тус бүгд найрамдах улсын усан хангамжийн асуудал хүндэрсэн нөхцөл байдлыг улам дордуулна гэж эмээж байв. Тэрээр хэд хэдэн удаа Бишкекийг цэргийн ажиллагаа явуулна гэж сүрдүүлсэн. Тиймээс 2015 онд тэрээр усны асуудал "ноцтой сөргөлдөөн төдийгүй, бүр дайн" үүсгэж болзошгүйг онцлон тэмдэглэв.
2016 онд Киргиз, ОХУ-ын хооронд байгуулсан гэрээг цуцалсан. Гэвч хожим энэ төсөл хэрэгжих болов уу гэсэн итгэл төрсөн. Нэгдүгээрт, Узбекистаны ерөнхийлөгч солигдож, шинэ төрийн тэргүүн Шавкат Мирзиёев арай зөөлөн байр суурьтай байв. Тэрээр Ташкентад барилгын ажлыг хаах биш, цахилгаан эрчим хүч авах, үүнд оролцох нь илүү ашигтай гэж шийджээ. Хоёрдугаарт, одоогийн Киргизийн эрх баригчид УЦС-ыг хамгийн том төслүүдийнхээ нэг болгосон. Ийнхүү ерөнхийлөгч Садыр Жапаров далан барьснаар Киргизстан цахилгаан эрчим хүч импортлогч биш, экспортлогч орон болох боломж бүрдэнэ гэж удаа дараа онцолжээ.
2022 оны зун Киргизийн эрх баригчид уг талбайн ажлыг сэргээж, дэд бүтцийг шинэчилж эхэлснийг ёслол төгөлдөр зарлав. Гэсэн хэдий ч ноцтой асуудлууд байсаар байна. Юуны өмнө гол хөрөнгө оруулагчид тодорхойгүй байна. Дэлхийн банкнаас усан цахилгаан станц барихад зориулж 500 сая ам.доллар гаргахаар тохирсон ч энэ нь хангалтгүй гэдэг нь тодорхой. Вена хотод байгуулагдсан хандивлагчдын хороонд Бишкек найдаж байгаа. Үүнд олон улсын хэд хэдэн байгууллага багтдаг. Энэ бүтцийн анхны хурлыг намар хийх ба тэр үед илүү тодорхой болох байх.
Үүнээс гадна Төв Азийн орнуудад усны ноцтой хомсдол бий. Ийнхүү өнгөрсөн зун Бишкек, Астана, Ташкент гэсэн бүс нутгийн том хотууд хэдэн долоо хоногийн турш шингэн алдалтын нөхцөлд амьдарчээ. Мэргэжилтнүүдийн таамаглаж буйгаар энэ байдал улам дордож, мөсөн голууд хайлж, гол мөрөн гүехэн болж, хөрс хатах болно. Энэ нь усан цахилгаан станцын үйл ажиллагааны асуудал гарч ирж магадгүй гэсэн үг юм. Эцэст нь Казахстан, Узбекистан өөрсдийн атомын цахилгаан станц барих санааг хэлэлцэж байгаа тул төсөл ноцтой өрсөлдөгчидтэй болсон.
ТУХН-ийн орнуудын хүрээлэнгийн Төв Азийн тэнхимийн эрхлэгч Андрей Грозин усан цахилгаан станц барих гурван талт хэлэлцээрт гарын үсэг зурсныг чухал үйл явдал гэж үзэж байна.
“Энэ бол туйлын эерэг хандлага. Өмнө нь улсууд хэрэлдэж, хүч чадлаа хэмждэг байсан бол одоо яриа хэлцэл, харилцан буулт хийх арга руу шилжсэн. Энэ нь Төв Азийн нийт хурцадмал байдлыг бууруулахад маш чухал” гэж тэр онцлон тэмдэглэв. Гэсэн хэдий ч усан цахилгаан станц барих асуудал эргэлзээтэй хэвээр байна гэж нэмж хэлэв.
“Төсөлд олон бэрхшээл байсаар байгаагийн хамгийн чухал нь мөнгө. Бүс нутгийн мужууд барилга барих өөрийн гэсэн хөрөнгөгүй байдаг. Гуравдагч талын хөрөнгө оруулагчдыг татах нь бас хэцүү. Учир нь тэд зардлаа хурдан нөхөх сонирхолтой байдаг. Тэгээд яаж хийх вэ.
Төв Азийн хүн ам тийм ч төлбөрийн чадваргүй тул тарифыг нэмэгдүүлэх боломжгүй. Афганистанаар дамжин Пакистан, Энэтхэг рүү цахилгаан зөөвөрлөх санаа байгаа ч эхлээд тэнд мөнгө зарцуулах хэрэгтэй. Тиймээс одоохондоо төсөл хурдан хэрэгжинэ гэдэгт эргэлзэж байна” хэмээн тэр онцолж байна
Киргизийн улс төр судлаач, “Ой Ордо” шинжээчдийн санаачилгын төвийн захирал Игорь Шестаков гурван талт хэлэлцээр нь хөрөнгө оруулагч олоход тусална гэж мэдэгдэв. “Энэ гэрээ нь геополитикийн асуудлыг арилгасан. Хөрш зэргэлдээ улсууд төслийг дэмжиж байгааг боломжит түншүүдэд харуулж байгаа. Энэ нь гэнэтийн зөрчилдөөн гарахгүй гэсэн үг юм. Гэсэн хэдий ч хамгийн түрүүнд хөрөнгө оруулагчдыг хайх асуудал байсаар байна. Одоо манай улсууд олон улсын байгууллагуудтай хамтран ажиллах тал дээр анхаарч байгааг харж байна. Оросын талтай яриа хэлэлцээ хийх нь илүү ашигтай байх шиг байна. Москва зөвхөн санхүүжилтэд тусалж чаддаг төдийгүй Оросын мэргэжилтнүүд бидний ажлын нөхцөлийг сайн мэддэг. Эцсийн дүндээ манай албан тушаалтнууд ийм шийдвэрт хүрэх байх” гэж тэр хэллээ.
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
2024 ОНЫ ЗУРГААДУГААР САРЫН 20. ПҮРЭВ ГАРАГ. № 122 (7366)
