-Иран, Израиль хоёр яагаад нөхөрлөлөө мартаж, дайн эхлүүлэхэд бэлэн болов?-

З.БАТЦЭЦЭГ

Дөрөвдүгээр сарын 14-ний шөнө Ираны нисгэгчгүй онгоц, баллистик болон далавчит пуужингаар Израиль руу довтолсон нь эдгээр улс хоорондын зөрчилдөөн Ойрхи Дорнодод шинэ томоохон хэмжээний мөргөлдөөнд хүргэж болзошгүйг дахин нотоллоо. Гэсэн хэдий ч Иран, Израилийн харилцааны түүх зөвхөн сүүлийн хэдэн арван жилийн дайсагналаар хязгаарлагдахгүй. Еврейчүүд орчин үеийн Ираны нутаг дэвсгэрт Ахеменидийн эзэнт гүрний хаан Их Кирусын үеэс амьдарч ирсэн. Хэдийгээр еврей хүн ам, олон зууны туршид эрс цөөрсөн ч 1970-аад онд Ираны Шаханшах улсыг Израилийн хамгийн ойрын холбоотон, түншүүдийн нэг гэж үздэг байсан бөгөөд хувьсгалын дараахан Израилийн улсmөрчид Исламын дэглэмийг хамгийн сайн найз гэж нэрлэжээ. Иран-Израилийн нягт хамтын ажиллагааг юу тодорхойлсон, Иран, Израиль эдийн засаг, цэргийн хамтарсан төслүүдийг хэрхэн хэрэгжүүлсэн, хоёр улс яагаад нэг шөнийн дотор ширүүн дайсан болсныг Lenta-ийн тоймд бичсэн байна.

Нацистууд ба сионистуудын хооронд

1925 онд Перс улсад Пахлави гүрний засгийн эрхэнд гарсан нь еврей нийгэмлэгт таатай хандах үеийг эхлүүлсэн. Шинэ эрх баригчид ялгаварлан гадуурхах хуулиудыг эцэслэн цуцалж, еврей сургуулиудыг үндэсний боловсролын системд нэгтгэв. Үүний зэрэгцээ Сионист үзэл суртал - Палестин дахь Еврейн улсыг сэргээх санааг Персийн эрх баригчид дайсагнасан байдлаар хүлээн авч байсан нь үнэн хэрэгтээ коммунистууд байсан юм. Ираны сионизмын удирдагчдын нэг, еврей нийгэмлэгийн удирдагч, парламентын депутат Шмуэл Хаймыг Их Британийн талд тагнуул хийсэн хэргээр баривчилж, улмаар буудан хороожээ. Иудейчүүдэд хандах хүнд хэцүү хандлага нь Ираны Шахын Гуравдугаар Рейхтэй хамтран ажиллах замаар тодорхойлогддог байв. Ари үндэстний давуу байдлын талаархи нацистуудын санаа бодлыг хүлээн зөвшөөрсөн Ираны сэхээтнүүд тус улсын еврей, араб хүн амыг үл тоомсорлож буйгаа зөвтгөв.

Ираны Шиндлер

Үүний зэрэгцээ дайн хоорондын үеийн зөрчилдөөн нь Холокостын гэмт хэрэгт ирануудыг шууд оролцуулахад хүргэсэнгүй. Эсрэгээрээ дэлхийн II дайны үед дипломатууд Европын орнуудын еврей хүн амыг аврах ажилд оролцсон. Тэдний нэг нь Парис дахь Ираны консул Абдул-Хуссейн Сардари байсан бөгөөд хоёр мянга орчим еврейчүүдийг, түүний дотор Ираны бус иргэдийг аварсан.

“Бүх ирануудыг, тэр дундаа Ираны еврейчүүдийг аврах нь миний үүрэг байсан” Франц дахь Ираны консул Абдул-Хуссейн Сардари хэлсэн байдаг.

Еврейн улс байгуулагдсан

Дайны дараа Иран НҮБ-ын (НҮБ) Палестин дахь нөхцөл байдлыг үнэлэх комиссын ажилд оролцсон. Иран бол Палестины нутаг дэвсгэрийг хоёр муж болгон хуваахыг эсэргүүцэж, холбооны улс болгох төлөвлөгөөнд санал өгсөн цөөхөн орны нэг юм. Үүнтэй холбогдуулан 1948 онд Израилийн тусгаар тогтнолоо зарласныг Иран буруушааж, НҮБ-аас батлахыг эсэргүүцэв. 1947-1949 онд Израилийн тусгаар тогтнолын дайны үеэр Иран Израилийн эсрэг талд байсан ч Арабын эвслийг зөвхөн санхүүгийн хувьд дэмжиж байв. Үүний зэрэгцээ эрх баригчид Лалын удирдагч Аятолла Абол-Касем Кашанигийн дайчилсан сайн дурынхныг илгээхэд саад болоогүй. Израиль улсыг байгуулж, дайнд ялалт байгуулсантай холбоотой Арабын орнуудад хүчирхийлэл, эмх замбараагүй байдал нь Иранд еврейчүүдийн эсрэг үзэл санааг нэмэгдүүлж, улмаар нийгэмлэгийн олон гишүүд тус улсыг орхин явахаас өөр аргагүй болсон. 150 мянга Перс еврейчүүд 1948 онд Израиль улс байгуулагдах үед Иранд амьдарч байжээ.

Харилцаа холбоо тогтоох

Израилийг бий болгох нь биеллээ олоход Ираны эрх баригчид АНУ болон НҮБ-ын тусламжтайгаар түүнтэй холбоо тогтоохыг оролдож эхэлсэн. 1949 онд Шах Мохаммад Реза Пехлеви Вашингтонд айлчлах үеэр төрийг хүлээн зөвшөөрөх асуудлыг хэлэлцсэн.

Иран-Израилийн хамтын ажиллагааг эрчимжүүлэхэд түлхэц болсон нь Турк Израилийг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсөн явдал юм. Энэ нь лалын шашинтай орны хувьд жишиг болж, Ираны эрх баригчид Исламын ертөнц дэх нэр хүнддээ санаа зовохоо больсон.

1950 оны гуравдугаар сард Ираны Засгийн газар Израилийг хүлээн зөвшөөрсөн боловч шаардлагагүй маргаан үүсгэхгүйн тулд энэ нь чуулганы шинэ жилийн баярын үеэр болсон юм. Гэсэн хэдий ч Израилийг хүлээн зөвшөөрөх нь их хэмжээний авлига авсан гэсэн хувилбар байдаг. Ираны сайд нар үүнээс өмнө 400 гаруй мянган доллар авч байжээ.

Нэг дайсан

Египетэд төрийн эргэлт гарсны дараа Ойрхи Дорнодод шинэ хувьсгалт үзэл суртал дэлгэрч, ЗХУ, Израиль, Иран хоёр үндсэндээ нэг бүлэгт оров. 1967 оны Зургаан өдрийн дайны үеэр Иран Арабын орнуудын эсэргүүцлийг үл харгалзан Израильд газрын тос нийлүүлсээр байсан бөгөөд 1973 оны Йом Киппурын дайны үеэр Израилийн Батлан ​​хамгаалах хүчинд 25 Фантом онгоц шилжүүлсэн байна. Иран, Израилийн өөр нэг нийтлэг дайсан бол Ирак дахь Баасист дэглэм байв. Эдгээр улс Курдын салан тусгаарлагчид, Саддам Хуссейнийг эсэргүүцэгчдийн тусгай алба байгуулахад хамтран тусалж, Иракийн удирдлагатай эвлэрэхийг эсэргүүцэж байв.

Эдийн засгийн харилцаа

Хоёр улс харилцан ашигтай худалдааны харилцаа тогтоож чадсан. Иран Израилд хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн, газрын тос нийлүүлж, оронд нь үйлдвэрийн бараа, эмнэлгийн тоног төхөөрөмж, техникийн туслалцаа үзүүлсэн. Үүнээс гадна Израилийн Эйлат боомт нь Ираны нүүрсустөрөгчийг Европ руу дамжуулах чухал цэг болсон. Хамтарсан төслүүдэд Тегеран хотын ойролцоох Израилийн анагаах ухаан, фармакологийн салбарт ололт амжилтын төв байгуулах, Израилийн нутаг дэвсгэр дээр Эйлат-Ашкелон хоолой тавих зэрэг нь Суэцийн сувгийн өөр хувилбар болсон юм. Ираны Бандар Аббас, Бушер боомтод Израилийн Расско компани 12 мянга гаруй орон сууц, дэд бүтцийн байгууламж барьжээ.

Шах Мохаммад Реза Пехлевиг түлхэн унагахын өмнөхөн Израилийн Иранд хийсэн экспортын хэмжээ 100 сая ам.доллар давсан нь Турк, Японд нийлүүлсэн бараа бүтээгдэхүүнээс илүү байв. Үүний зэрэгцээ Израилийн Ираны Засгийн газарт төлөх өр нэг тэрбум долларт хүрсэн нь хачирхалтай.

Энэ үе нь еврей нийгэмлэгийн хувьд хамгийн цэцэглэн хөгжсөн үе байсан юм. Хэдийгээр еврейчүүд Ираны хүн амын багахан хувийг бүрдүүлдэг байсан ч 1979 онд Ираны Шинжлэх ухааны академийн 18 гишүүний 2 нь, их сургуулийн 4000 багшийн 80 нь, Иран дахь 10,000 докторын 600 нь еврей хүн байжээ.

Маш нууц

Харин аюулгүй байдлын салбарт хоёр улсын харилцаа холбоо бүр ч сонирхолтой. Баримт нь Иран Израилийн янз бүрийн зэвсгийн системийг, тэр дундаа Ари (Лави) сөнөөгч онгоцны төслийг бий болгох ажлыг санхүүжүүлсэн. "Цэцэг" төслийг хөлөг онгоц эсэргүүцэх пуужин бүтээх зорилгоор хамтран хэрэгжүүлсэн. Израиль зарим мэдээллээр Арабын дэглэмийн эсрэг чиглэсэн байсан тул Шахын удирдлагад цөмийн хөтөлбөрөө хөгжүүлэхэд идэвхтэй тусалсан. Израилийн тагнуулын алба болон ирануудын дунд нэр хүндтэй байсан Ираны Төрийн мэдээлэл, аюулгүй байдлын алба (САВАК) хооронд маш нягт харилцаа тогтоосон.

“Гэрлэлтийн гэрээгүй хайр дурлал”

Гэсэн хэдий ч өргөн хүрээтэй хамтын ажиллагаа энэ бүх хугацаанд албан бус хэвээр байв. Шах Мохаммад Реза Пехлеви Арабын түншүүдтэй харилцаагаа таслахыг хүсээгүй ч эсрэгээрээ бүс нутагтаа манлайлж байгаагаа мэдэгдэв. Иранууд ихэвчлэн еврейчүүдийг шүүмжилдэг байсныг анхаарч үзэх шаардлагатай байв.

Харилцаа холбоогоо нуун дарагдуулахын тулд Ираны төлөөлөгчдийн Израильд хийсэн айлчлалыг Туркээр дамжуулан паспорт дээр нь тэмдэглэгээгүй хийсэн. Израиль дахь Ираны төлөөлөгчийн газрын ажилтнууд Швейцарьт байгаа гэж бүртгэгдсэн байна. Үүний зэрэгцээ Израилийг 1971 онд Персийн эзэнт гүрний 2500 жилийн ойг тэмдэглэхэд урьсангүй, учир нь тус улсын эрх баригчид Арабын орнууд уг арга хэмжээг бойкотлохоос айж байсан.

Тухайн үед Иран-Израилийн харилцаа гэж нэрлэгддэг "гэрлэлтийн гэрээгүй хайр дурлалын харилцаа" хэлбэр нь Израилийг бухимдуулжээ. Гэсэн хэдий ч Иерусалимд тэд Шах өөрийг нь эсэргүүцэж буй хүчнүүдээс хамаагүй дээр гэдгийг ойлгосон боловч тэрээр Палестин дахь Израилийн үйл ажиллагааг буруушааж, бодлогод удахгүй болох өөрчлөлтийн талаар Арабын сэтгүүлчдэд хэлэх ёстой байсан.

"Бүх зовлон Израилаас үүдэлтэй"

Шахын засаглалын үед ч лалын шашны хүрээллүүд Израилийн эсрэг үзэл баримтлалыг үг хэллэгтээ ашигладаг байв. Тэдний удирдагч Аятолла Хомейни Израиль хэрхэн Ираны эдийн засгийг булаан авч, баялгийг нь булаан авах гэж оролдож байгааг хэлж, бүх асуудалд Израилийн “муу агентуудыг” буруутгав.

“Бидний одоогийн бүх зовлон зүдгүүр Израиль улсаас үүдэлтэй” гэж 1979 оны Ираны Исламын хувьсгалын удирдагч Их Аятолла Рухолла Мусави Хомейни хэлсэн байдаг.

1979 оны Исламын хувьсгалын дараа Израилийн эсрэг ийм үг хэллэг Иранд давамгайлж, тодорхой арга хэмжээ авахад хүргэсэн. Шинэ эрх баригчид Израильтай албан ёсны бүх харилцаагаа тасалж, хамтарсан төслүүдээ зогсоож, Тегеран дахь Израилийн төлөөлөгчийн газрыг устгахаас ч сэргийлж чадаагүй бөгөөд дараа нь Палестиныг чөлөөлөх байгууллагад шилжүүлэв.

Еврей нийгэмлэгийг хавчиж эхлэв. Түүний хэд хэдэн удирдагчийг Израильтай холбоотой, "Хамгийн Дээд Нэгний дайснууд"-тай нөхөрлөсөн, "Бурханы эсрэг дайн хийсэн" гэсэн хэргээр цаазалжээ. Еврейчүүдийн өмч хөрөнгийг хурааж авсан байна. Еврейчүүд чуулган дахь төлөөлөгчдөө алджээ. Үүний үр дүнд бараг зуун мянган хүн амаас 30 мянга нь л тус улсад үлджээ.

Ахиад хамтдаа

Гэсэн хэдий ч эхний шатанд Исламын Бүгд Найрамдах Иран улс олон улсын тавцанд Израильтай идэвхтэй тэмцэж, Палестины мөргөлдөөнд хөндлөнгөөс оролцоогүй. Ийнхүү 1982 оны Ливаны дайны үеэр Аятолла Хомейни өөрийн биеэр хэдэн арван мянган сайн дурынхныг илгээхээс сэргийлж байжээ. Нөгөө талаар Израиль ч харилцаагаа бүрэн зогсооход бэлэн биш байсан

1979 онд Израиль Ираны шинэ дэглэмийг хууль ёсны гэж хүлээн зөвшөөрч, Иранаас еврей цагаачлалын асуудлаар улс орнуудын хооронд харилцаа холбоо хэвээр байв.

Нэмж дурдахад Исламын фундаменталистуудыг Израилийн эрх баригчид Арабын дэглэмүүдтэй харьцуулахад хамгийн бага хорон санаат гэж үздэг байсан тул Ерөнхий сайд Ицхак Рабин Ираныг Израилийн хамгийн сайн найз гэж үзсээр байв.

Удалгүй хоёр улсыг Саддам Хуссейний Ирак гэсэн нийтлэг дайсан дахин нэгтгэв. 1980-1988 оны Иран-Иракийн дайны үед (Персийн булангийн нэгдүгээр дайн) Ираны Засгийн газарт Израилийн зэвсгийн нийлүүлэлт гурван тэрбум доллараар үнэлэгдсэн. Мэдээжийн хэрэг, энэ бүгдийг хуучин схемийн дагуу зуучлагчаар дамжуулан хийсэн. Израилийн тагнуулын алба АНУ-ын хоригийг үл харгалзан Иранд Америкийн зэвсэг нийлүүлэхэд хүртэл оролцсон.

Гэгээн тэмцлийн эхлэл

Гэсэн хэдий ч 1990-ээд онд тус улс Ливан дахь шийтийн "Хезболла" радикал байгууллагыг дэмжих болсноор Израилийн эсрэг явуулж буй үйлдлүүд улам бүр дайсагнаж эхэлсэн. 2006 оны Ливаны хоёрдугаар дайн бол үндсэндээ Еврей улс болон Исламын Бүгд Найрамдах улсын хооронд өрнөсөн мөргөлдөөн бөгөөд Ираны Исламын хувьсгалын харуулын корпус Хезболлагийн дайчдад шууд тусалсан юм. Үүний зэрэгцээ Иран Палестин дахь суннит Хамас хөдөлгөөнтэй холбоо тогтоож эхэлсэн. Ийм нөхцөлд Иран цөмийн зэвсэг бүтээж, Израилийн нутаг дэвсгэрт хүрэх чадвартай Шахаб-3 баллистик пуужинг туршсан нь хоёр талын харилцааны сөрөг агуулгыг бүрэн тодорхойлсон. Иран Израилийн  дугаар нэг заналхийлэл болжээ. Шинэ Аятолла Хаменеи Израилийг Ойрхи Дорнодын "хорт хавдар" гэж олон удаа нэрлэж, түүнийг устгахын тулд ариун дайн эхлүүлэхийг уриалав. Израилийн улсыг "сионист нэгдэл" буюу "сионист дэглэм" гэж тодорхойлсон бөгөөд олон нийтийн хурал дээр "Израильд үхэл!" гэж хэлсэн байна.

Холокостыг үгүйсгэх төв

2005 онд Иранд консерватив Ерөнхийлөгч Махмуд Ахмадинежад засгийн эрхэнд гарсан нь бүр ч их маргаан дагуулсан. Исламын Бүгд Найрамдах Улс үндсэндээ Холокостыг үгүйсгэдэг дэлхийн төв болсон бөгөөд үүнийг улстөрч сионист суртал ухуулгын хийсэн домог гэж нэрлэжээ.

“Европчууд иудейчүүдийг олноор нь хөнөөсөн тухай домог зохиож, энэ домгийг бурхнаас, шашнаас дээгүүр тавьсан” гэж  Ираны ерөнхийлөгч Махмуд Ахмадинежад хэлсэн.

Дэлхийн II дайны үед еврейчүүдийг хавчиж хавчиж байсан ч үүнд Европын орнууд болон АНУ буруутай тул Махмуд Ахмадинежадын үзэж байгаагаар тэдний нутаг дэвсгэр дээр еврей улсыг байгуулах ёстой. Нэмж дурдахад, Ираны эрх баригчид Холокостыг дурсахын оронд еврейчүүдийн дэлхийд ноёрхлыг тогтоох төлөвлөгөөг нотлох зорилготой хуурамч баримт бичиг болох "Сионы ахмадуудын протокол"-ыг нийтлэхийг дэмжсэн.

Засах боломжгүй юу?

Үүний үр дүнд одоо Палестины асуудалтай зэрэгцэн Иран-Израилийн зөрчилдөөн нь Ойрхи Дорнодын “мөнхийн асуудлууд”-ын нэг болж байх шиг байна. "Сайн еврейчүүд" болон "муу сионистууд"-ыг хуваадаг Ираны удирдлагын дунд зэргийн төлөөлөгчид хүртэл Израилийн бодлогыг шүүмжилдэг.

Ираны Ерөнхийлөгч либерал үзэлтэн гэж тооцогддог Мохаммад Хатами хэлэхдээ “Бид еврейчүүдтэй ямар ч асуудалгүй, гэхдээ бид фашизмын нэг хэлбэр болох сионизмын эсрэг байна”  гэж хэлсэн байна.

Бүрэн хэмжээний мөргөлдөөн эхлэхэд бусад улс орон нөхцөл байдлыг хурцатгах сонирхолгүй байгаа нь саад болж байна. Израилийн гол түнш АНУ довтолгооны үйл ажиллагааг дэмжихэд бэлэн биш байна. Иран нь эргээд бүс нутагтаа илүү системтэй тоглогч болсон бөгөөд үүнийг устгах нь Ойрхи Дорнодод шинэ асуудал үүсгэх болно.

Гэсэн хэдий ч Иран өөрийн дэмждэг бүлэглэлүүд болох Палестины Хамас хөдөлгөөн, Ливаны Хезболла нарыг ашигладаг хоёр улсын хооронд дам  дайн үргэлжилж байна. Цөмийн хөтөлбөр нь улс орнуудын хоорондын хурцадмал байдлын гол эх үүсвэрийн нэг хэвээр байна. Иранд үй олноор хөнөөх зэвсэг бий болохоос эмээж, IDF Ираны цөмийн болон цэргийн байгууламжид удаа дараа цохилт өгч, 2020 онд Моссад Ираны эрдэмтэн Мохсен Фахризадег устгасан.

Нийтлэг хувь тавилан

Ираны сургуулийн сурагчид 2023 оны аравддугааар сарын 20, Ираны Тегеран хотод Израилийн эсрэг жагсаалд оролцож байна.

Сонирхуулахад, унасан Шахын өв залгамжлагчид одоогийн Исламын дэглэмийг эсэргүүцэгчид Израиль, Ираны эвлэрэх үзэл санааг хамгаалсаар байна. Шахын хүү Реза Пехлевигийн хэлснээр, эрх баригч фундаменталистууд Иран болон Еврей ард түмэнд адилхан дайсагнаж байна.

“Би олон жилийн турш Иран, Израилийн ард түмний хувь заяа хосгүй холбоотой гэж хэлсэн. Бид энх тайвныг тогтоох нийтлэг итгэл найдвартай боловч нийтлэг дайсан болох Исламын Бүгд Найрамдах Улс үүнийг үгүйсгэж байна” Пехлавийн ордны тэргүүн ба угсаа залгамжлагч хунтайж  Реза Пехлеви үзэж байна.

Эх сурвалж: www.zms.mn