З.БАТЦЭЦЭГ
Сүүлийн өдрүүдэд хэд хэдэн хүчтэй газар хөдлөлт болсон. Мексикт 5.9 магнитудын хүчтэй газар хөдлөлт болсон байна. Голомт нь 108 км-ийн гүнд байжээ. Хэдэн цагийн дараа Балбын баруун хэсэгт дахин 5.0 магнитудын газар хөдлөлт болжээ. Голомт нь 24 км-ийн гүнд байжээ. Дараа нь Афганистаны Герат мужид 6.3, 5.5, 6.2, 5.9 магнитудын хүчтэй газар хөдлөлтийн бүхэл бүтэн цуврал болсон. Голомт нь 10-14 км-ийн гүнд байжээ. Газар хөдлөлт Афганистан, Иран, Туркменистаны хэд хэдэн нутагт мэдрэгдсэн байна. Хамгийн сүүлийн мэдээллээр, Герат мужид болсон эмгэнэлт явдлын улмаас 2445 хүн амиа алдаж, 2440 хүн шархадсан байна. Газар хөдлөлтийн улмаас 1983 барилга нурж, 20 орчим тосгоны оршин суугчид бэртэж гэмтсэн байна.
Афганистанд болсон хэд хэдэн газар хөдлөлтийн дараа Папуа Шинэ Гвинейд 6.7 ба 6.7 магнитудын хүчтэй хоёр газар хөдлөлт болжээ. Голомт нь 53, 74 км-ийн гүнд байсан. Эцэст нь Словак улсад сүүлийн 80 жилийн хамгийн хүчтэй 5 магнитуд тэмдэглэдсэн байна. Энэ цуврал нь юу гэсэн үг вэ? Дэлхийн нэг бүс нутагт хүчтэй чичирхийлэл өгөхөдбусад бүс нутагт газар хөдлөлт үүсгэж болох уу?
Алексей Завьялов, Дэлхийн физикийн хүрээлэнгийн газар хөдлөлтийн аюулын лабораторийн эрхлэгч, физик-математикийн шинжлэх ухааны доктор:
- Юуны өмнө манай гараг дээр жилд 6-7 магнитудын хүчтэй 125-130 удаа газар хөдлөлт болдог, энэ нь сар бүр 10 орчим газар хөдлөлт болж байгааг онцлон тэмдэглэх нь зүйтэй бөгөөд үүний хоёр нь Афганистанд болсон байна.Ойролцоогоор 30 минутын зайтай тохиолдсон хоёр үндсэн цочрол байсан бөгөөд тус бүр өөрийн гэсэн дараачийн чичиргээг үүсгэсэн. Чичиргээ нь их байсан бөгөөд сүүлийн хоёр өдрийн хугацаанд 10 гаруй нөлөөлөл бүртгэгдсэний дөрөв нь 5-5.7 магнитудын хүчтэй байсан. Энэ нь сайн хэрэг, учир нь тэд эх үүсвэрийн хурцадмал байдлыг намдааж, шинэ хүчтэй цочрол үүсэх магадлалыг бууруулах эсвэл бүрмөсөн зайлсхийх боломжтой болгодог. Эдгээр газар хөдлөлт нь нэг онцлогтой. Афганистан өөрөө газар хөдлөлтөд өртөмтгий бүс нутаг боловч хачирхалтай нь 1900-2016 оны хооронд болсон бүх хүчтэй газар хөдлөлт тус улсын зүүн хойд хэсэгт мөн баруун зүгт, хөрш зэргэлдээ Иранд тохиолдож, Герат мужийг тойрч өнгөрчээ. Энд 5.5-аас дээш магнитудын хүчтэй газар хөдлөлт бүртгэгдээгүй байна. Тиймээс сүүлийн үед хүчтэй чичиргээнүүд энэ бүсэд гэнэтийн зүйл болж байна. Сая бол 570 мянга гаруй хүн амтай томоохон хот болох Герат хотоос 50 км-ийн зайд гол цочрол болон газар хөдлөлт болсон байна. Эргэн тойрондахь жижиг тосгонууд ихээр сүйрсэн байна.
Ийм олон хүний хохирогч болсон шалтгаан нь юуны түрүүнд барилгуудын чанар юм. Газар хөдлөлт судлаачид “хүний амь насанд чичиргээ биш, харин нурж буй барилга заналхийлдэг” гэж хэлдэг нь санамсаргүй хэрэг биш юм.Афганистан, Шинэ Гвиней болон дэлхийн бусад бүс нутагт болсон газар хөдлөлтүүд хоорондоо холбоотой, нэг нь бусдыг өдөөн хатгасан гэсэн мэдээллүүд гарч ирсэн нь бодит дүр зурагтай нийцэхгүй байна. Мэдээжийн хэрэг аливаа газар хөдлөлт нь бусад бүс нутгийн дараагийн газар хөдлөлтөд нөлөөлж болох боловч энэ нөлөөлөл нь эхний цохилтоос зайны квадратаар буурдаг. Афганистан хаана билээ, Гвиней хаана байна? Энэ тохиолдолд Гвинейд бие даасан газар хөдлөлт болсон гэж би бодож байна.
Газар хөдлөлт хэрхэн үүсдэг вэ?
Дэлхийн төвд шингэн, халуун мантигаар хүрээлэгдсэн цөм байдаг. Хамгийн дээд давхарга болох царцдас нь литосферийн ялтсуудаас тогтдог. Тэд байнга хөдөлж, бие биентэйгээ мөргөлддөг. Нэг хавтан нөгөөг нь түлхэж, дарах үед тэдгээрийн хооронд асар их хурцадмал байдал үүсдэг. Хэсэг хугацааны дараа нэг хавтан нөгөөгийнх нь даралтанд унаж, шилжилт үүсч, хурцадмал байдал бий болж газар хөдлөдөг. Газар хөдлөлтийн ихэнх эх үүсвэр нь дэлхийн царцдасын 30-40 км-ийн гүнд үүсдэг. Хамгийн идэвхтэй бүсүүд нь Номхон далайн бараг бүх эрэг дагуу үргэлжилдэг Номхон далайн бүс (дэлхий дээрх бүх газар хөдлөлтийн 90 орчим хувь), Индонезээс Газар дундын тэнгис хүртэл үргэлжилдэг Альпийн бүс (бүх газар хөдлөлтийн 5-6%) юм.
ОХУ-ын газар нутгийн 20% нь газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд тооцогддог. Эдгээр нь Камчатка, Сахалин, Курилын арлууд, Байгаль нуурын бүс нутаг, Эрхүү муж, Буриад, Якут, Кавказ, Хар ба Каспийн тэнгисийн эрэг юм. Газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсүүдийн 5 орчим хувь нь маш аюултай байдаг. Тэнд чичиргээ ихэвчлэн тохиолддог бөгөөд энэ нь 8-10 баллын газар хөдлөлт үүсгэдэг. 20 сая орчим хүн аюулын бүсэд амьдарч байна. Сүүлийн 100 жилийн хугацаанд Орост болсон хамгийн хүчтэй газар хөдлөлт Сахалин арал дээр 1995 онд болсон. 7.6 магнитудын хүчтэй газар хөдлөлтийн улмаас 3197 хүн амьдарч байсан тосгоны 2040 оршин суугч амь үрэгджээ.
Түүхэнд бүртгэгдсэн хамгийн хүчтэй 5 газар хөдлөлт
Жилийн туршид манай гараг дээр дараах тохиолдол бүртгэгдсэн. 1 удаагийн гамшигт газар хөдлөлт - 8 ба түүнээс дээш магнитудын хүчтэй; 10 - 20 маш хүчтэй - 7-8 оноо; 120 - 130 хүчтэй - 6-аас 7 хүртэл; 800 - 100 дунд зэрэг - 5-аас 6 хүртэл; 6000 - 6200 уушиг - 4-5; 40 - 50 мянган сул - 3-аас 4 хүртэл; өдөр бүр 1000-аас 8000 хүртэл маш сул - 3-аас бага оноо.
Хамгийн хүчтэй газар хөдлөлт Чили (1960, 9.5 магнитудын), Индонези (2004, 9.3), АНУ (1964, 9.2), Япон (2011, 9.1), Курилын арлууд (1952, 9.0) зэрэгт бүртгэгджээ.
Хамгийн олон хохирогчтой 5 газар хөдлөлт
Сүүлийн 500 жилийн хугацаанд газар хөдлөлтийн улмаас нас барсан хүний тоо 5 сая гаруй байна. Хамгийн их тоо нь газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд оршдог, хүн ам шигүү суурьшсан Хятад улсад байна. Газар хөдлөлт нь түүхэн дэх хамгийн аймшигтай гэж тооцогддог нь 1556 онд Хятадад 830 мянга, 1976 онд Хятадад 242 мянга, 525 онд Византид 250 мянга, 1920 онд Хятадад 240 мянга, 2004 онд Индонезид 230 мянган хүн нас баржээ.
Эх сурвалж: www.zms.mn
