М.Мошкин, М.Захаров
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ саяхан Вашингтонд айлчлах үеэрээ “АНУ бол зөвхөн манай худалдааны түнш байхаас гадна, зах зээлийн эдийн засаг, Монголын ардчиллын үнэт зүйлсийн хойд од мөн” хэмээн Америкийн түншүүдийг магтсан юм. Л.Оюун-Эрдэнэ Алс Дорнодын хөрш маань парламентын бүгд найрамдах улс гэдгийг авч үзвэл энэ нь тус улсын удирдагчийн байр суурь юм.
Л.Оюун-Эрдэнэ өөрөө хэлсэн үгэндээ итгэдэг байх. ОХУ-тай хил залгаа 3500 км үргэлжилдэг, ЗХУ-ын үед албан бусаар "Арван зургаа дахь бүгд найрамдах улс" гэж нэрлэгддэг байсан одоогийн төрийн тэргүүн 2015 онд Харвардын их сургуулийн диплом авсан. АНУ-ын хоёр дайсан болох Орос, Хятад хоёрын дунд орших Монгол Улсын газар зүйн байрлалыг харгалзан үзвэл экс коммунист удирдагчийн Америкийг дэмжигч сэтгэл нь Вашингтоны хувьд маш чухал.
“Монгол Улсын Ерөнхий сайд Вашингтонд хандан Ж.Байдены засаг захиргаа болон АНУ-ын корпорацуудаас “Орос, Хятад улс нь түүний “мөнхийн хөрш” хэдий ч Монгол Улс эдийн засгийн ирээдүйгээ барууны орнуудтай хардаг” гэснийг наймдугаар сарын 8-нд Политико тэмдэглэжээ.
Монгол Улсын Ерөнхий сайдын АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Камала Харрис, Төрийн департаментын нарийн бичгийн дарга Энтони Блинкен нартай хийсэн яриа нь зөвхөн Америкийн ардчиллыг магтан сайшаах төдий байсангүй.
“Гуравдагч хөрш”-д юу хэрэгтэй байна вэ?
Айлчлалын үеэр Л.Оюун-Эрдэнэ АНУ-ын төрийн бус байгууллагуудын Монгол дахь үйл ажиллагааг өргөжүүлэх чиглэлээр хэд хэдэн гэрээ, хэлэлцээрт гарын үсэг зуржээ. Хамгийн чухал нь АНУ-ын Засгийн газрын Олон улсын хөгжлийн агентлаг (USAID)-ыг Төрийн департамент болон Сенатаас хянадаг. Энэ хавар үндсэн гадаад хэлний статустай болсон англи хэлийг Америкийн түншүүдийн санаачилгаар Монголд орос хэлтэй адил эрчимтэй судлах болсон. Англи хэлний багшийн туслах ажилтны тоог 50 хувь нэмэгдүүлсэн.
Үүнээс гадна Politico-д мэдээлснээр Ерөнхий сайд "АНУ-ын Монгол руу нэвтрэх боломжийг хөнгөвчлөх зорилготой" баримт бичигт гарын үсэг зурсан байна. Бүр тодруулбал, Монголын хамгийн арвин баялаг ашигт малтмал, уул уурхайн салбарт энэ тухай ТАСС агентлагийн мэдээлснээр Төрийн нарийн бичгийн дарга Э.Блинкен Л.Оюун-Эрдэнэтэй уулзахдаа шууд мэдэгджээ. Өнгөрсөн зургадугаар сарын эхээр Монгол Улсын Уул уурхайн яам, Төрийн департамент чухал ач холбогдолтой ашигт малтмалын чиглэлээр хамтран ажиллах гэрээ байгуулсан.
Орос, Хятад гэсэн уламжлалт хоёр хөрштэй зүйрлэн АНУ-ыг Л.Оюун-Эрдэнийн нэрлэсэн “Гуравдагч хөрш” Монголоос газрын ховор металл авах санаатай. Дашрамд дурдахад, SpaceX компани нь Монголд интернэт үйлчилгээ үзүүлэгчээр ажиллах зөвшөөрөл авсан Илон Маск саяхан газрын ховор элемент худалдан авах асуудлыг Монголын албаны хүмүүстэй ярилцсан.
Үнэ цэнэтэй газрын ховор түүхий эд шаардлагатай, тэр дундаа бичил схемийн үйлдвэрлэл, цөмийн үйлдвэрлэл, АНУ ихэнх хэсгийг Хятадаас авдаг. Америкийг өөрийн "хөтөч од" гэж үзэхгүй нь ойлгомжтой.
Энэ оны хавар Бээжин хориг арга хэмжээний хариу болгож газрын ховор элементийн экспортод тавих хяналтаа чангатгах шийдвэр гаргасан. Мөн энд Монгол Улстай түншлэх нь ашигтай болсон. "Монголын ашигт малтмалын баялаг нөөц, тэр дундаа зэс, уран, түүнчлэн газрын ховор элементийг тооцвол" ашиг нь асар их байх болно гэж "Вашингтон Пост" сэтгэл хангалуун тэмдэглэжээ.
“Америкчууд өөрсдийгөө хамгаалах хэрэгтэй. Эндээс харахад Монгол Улс маш ирээдүйтэй зах зээл байх болов уу” гэж Оросын ШУА-ийн Дорно дахины судлалын хүрээлэнгийн Солонгос, Монголын хэлтсийн ажилтан Борис Кушхов IA Regnum агентлагт ярьжээ.
Америкийн бизнес тус улсад үнэхээр идэвхтэй нэвтэрч байна. Жишээлбэл, Вуд Капитал Партнерс зэсийн эрэл хайгуулын ажил хийж байна. Уул уурхайн аварга Рио Тинто Оюу толгой дахь дэлхийн хамгийн том алт, зэсийн ордын нэг дээр ажиллаж байна.
Үүний зэрэгцээ францчууд тус улсыг харж байна. Францын цөмийн салбарын тэргүүлэгч Орано Улаанбаатартай нэг тэрбум еврогоор уран олборлох гэрээ байгуулах хүсэлтэй байгааг Ерөнхий сайд Оюун-Эрдэнэ Вашингтонд байхдаа дурдав. Францчууд Нигерээс уранаа алдаж, Оросын цөмийн түлшний хараат байдлаас ангижрахыг хүсч байгааг харгалзан үзвэл энэ нь бас чухал юм.
Гэхдээ холбоотнуудын үйл ажиллагаа Америкийн нөлөөг нэмэгдүүлэхэд саад болохгүй нь тодорхой. Дэд ерөнхийлөгч Камала Харрис “Өнөөдөр би Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийг Америкийн аюулгүй байдал, хөгжил цэцэглэлтэд тустай чөлөөт, нээлттэй бүс нутгийг хөгжүүлэх үйлсээ үргэлжлүүлэхийн тулд Цагаан ордонд угтан авлаа” гэв.
Ардчилсан Монгол Улс сүүлийн 30 жилийн турш АНУ-ын "итгэлтэй анд" байсаар ирсэн гэж К.Харрис хэлэв. XX зууны эхэн үе хүртэл Хятадын нэг муж, 1921-1991 онд Зөвлөлт Орос, ЗСБНХУ-ын хамгийн ойрын холбоотон байсан тус улсыг "посткоммунист транзит"-ын жишээ болгон дурддаг.
Улс орон 1990-ээд оны үеийг намуудын эрх мэдэлтнүүдийн оновчгүй бодлого, хувьчлал, үнийн хөөрөгдөлөөр даван туулсан. 2000-аад оны үед эдийн засгийн гайхалтай сэргэлт эхэлсэн ч 2008 онд орон нутгийн улс төр доргив. Улаанбаатарт болсон УИХ-ын ээлжит сонгуулийн дараа ЗХУ-ын дараах орон зайд өрнөж байсан өнгөт хувьсгалтай адил зүйл болсон. Эрх баригч МАХН, Ардчилсан намын сөрөг хүчний либерал үзэлтнүүдийн өрсөлдсөн сонгуульд ялалт байгуулснаа зарлав. МАХН-ын төв байрыг эзлэн шатааж, тухайн үеийн Ерөнхийлөгч Намбарын Энхбаяр онц байдал зарласан. Энэ нь улс төрийн тогтолцоог задрахад хүргэсэнгүй. Н.Энхбаяр 2009 онд Ардчилсан намаас нэр дэвшигчид сонгуульд ялагдаж, 2012 онд авлигын хэргээр дөрвөн жилийн ял авсан. Харин 2016 онд Монгол Ардын Нам нэрэндээ “хувьсгалт” гэдэг үгээ гээж, эрх мэдэлд эргэн ирлээ. 2023 оны 1-4 дүгээр сард эдийн засгийн өсөлт нь Азидаа хамгийн өндөрт хүрч, бараг 8 хувьд хүрсэн нь өнөөдөр Монгол атаархмаар үр дүнг үзүүлж байна гэж RT агентлаг Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дарга Дашзэгвийн Амарбаясгалангийн тавдугаар сард хийсэн мэдэгдлийг иш татав.
Монголын эдийн засагт Америкийн нөлөөллийн түвшинг хэтрүүлж болохгүй гэж бид тэмдэглэж байна. Мөн түүнчлэн социалист лагерийн хуучин түнш Оросын нөлөөг хадгалах. Тийм ээ, монголчууд хойд хөршдөө сайн ханддаг уламжлалтай. Гол нь 2005 онд Орос улс Монголын өрийн 98 хувийг тэглэсэн явдалд биш, түүхэн ой санамжинд үлдээсэн хугацаагүй найрамдлын гэрээнд ч биш. 1920-иод онд Орос улс монголчуудын тусгаар тогтнолын төлөөх тэмцэлд тусалж, 1939 онд Зөвлөлт Холбоот Улс Японы Халхын голд хийсэн дайралтыг няцаахад тусалж, Дэлхийн II дайны дараа ЗСБНХУ, Варшавын гэрээний орнууд тус улсыг “Хятадын ноёрхолт”, эдийн засаг, соёлын хувьд тусалсан. Гэтэл одоогийн Монголын экспортын 86 хувь нь (түүний тал хувь нь олон тэрбум тонн нөөцтэй сайн чанарын нүүрс) Орос эсвэл барууны орнууд руу биш, хуучин метрополис Хятад руу чиглэж байна. Хэдийгээр Монголд дотоодын синофоби буюу хятадуудыг дайсагналцах хандлага өндөр байдаг.
Хятадуудтай хийсэн дуулиан
2022 оны арванхоёрдугаар сард болсон үймээн самууныг Хятадад зориулж гаргасан нүүрс байсан бөгөөд үүнийг 2008 оны үйл явдлын дараа хоёр дахь удаагаа хувьсгал хийх оролдлого гэж нэрлэжээ. Шалтгаан нь зарим албан тушаалтнууд (Монгол, Хятад аль аль нь) Хятадад борлуулах гэж байсан 6.5 сая тонн нүүрс хулгайлсан гэх мэдээлэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарсан. Сэжиг нотлогдож, БНХАУ-д байгаа гэмт хэргийн бүлэглэлийн хятад хэсгийг шүүж, цаазаар авах ял оноож, Хятадын тал Монголын оролцогчдын нэрийг Улаанбаатарт хүлээлгэн өгсөн. Авлигын дуулиан үймээн самуун дэгдээж, нэгэнт тогтсон уламжлалын дагуу төрийн ордон руу дайран оржээ.
Эсэргүүцэл ерөнхийдөө эрх мэдлийн тогтолцоонд, тэр дундаа одоогийн засгийн газарт ямар ч үр дагаваргүйгээр өндөрлөв. Эрх баригчид "нүүрсний схем"-д холбогдсон хэд хэдэн албан тушаалтан, хамгаалалтын албаныхныг баривчилж, хэрэгт илэрсэн "Эрдэнэс Тавантолгой" компанийн шинэчлэлийг зарлаж, дуулиантай үйл явдлуудыг шалгах ажлын хэсэг байгуулжээ.
Америкчуудын хувьд хамгийн чухал нь эсэргүүцлийн жагсаал нь үндсэндээ Хятадын эсрэг байсан юм. “Иргэдийн үзэж байгаагаар манай улсын экспортын бараг 95 хувь нь Хятад руу, ашигт малтмалын дийлэнх нь тус улсаас импортолдог тул эдийн засгийн хувьд Хятадаас хэт хараат байна гэсэн болгоомжлол хүн амын дунд нэмэгдэж байна” гэж Борис Кушхов тэмдэглэв. Мөн тус улс хилийн нөгөө талд буюу БНХАУ-ын ӨМӨЗО-д амьдарч буй монгол угсаатны нөхцөл байдлыг санаж байна гэж ОХУ-ын ШУА-ийн Хятад, орчин үеийн Азийн хүрээлэнгийн шинжлэх ухааны захирал Александр Лукин мэдэгдэв. Гэхдээ "зарчмын хувьд тэд Хятад шиг томоохон худалдааны оронтой худалдааны харилцаанаас салж чадахгүй нь мэдээж" гэж тэр тэмдэглэв.
Яаж Монголыг алдахгүй байх вэ
Нөхөрсөг бус хоёр гүрний дунд оршдог Монгол Улсад байр сууриа олж авахын тулд Бээжингийн эсрэг ийм дайсагналын хөзрийг АНУ тоглоно гэж шинжээчид үзэж байна. Хоёр "мөнхийн хөрш" болон "гуравдагч хөрш"-ийн хүчний тэнцвэрт байдалд суурилсан Монгол Улсын тэнцвэртэй бодлого Москва, Бээжинд тохирч байвал Улаанбаатар, Вашингтоны харилцаа хөгжих нь тэднийг болгоомжлох нь дамжиггүй.
Монголын Ерөнхий сайд өөрөө хөршүүдтэйгээ харилцах асуудал болон АНУ-тай ойртох оролдлого хийхээс зайлсхийж, “Бид геополитикийн хурцадмал байдалтай байна... гэхдээ хоёр хөрш маань бидний сонголт, хамтын ажиллагааг цаашид ч хүндэтгэнэ гэдэгт итгэлтэй байна”. “Сонголт ба түншлэлийн харилцаа” манай хөршийг Вашингтон руу чиглүүлэх хандлага болж хувирахгүйн тулд Орос улс хоёр ард түмний олон зуун жилийн найрамдалт харилцааг сануулахаас өөр аргагүй гэж шинжээчид үзэж байна. Дэлхийн тавцанд сайн нэр хүндтэй, төвийг сахисан, тогтвортой улс нь Оросын үйлдвэрлэлийн байгууламжуудыг нүүлгэн шилжүүлэхэд чиглэсэн хориг арга хэмжээний дарамтыг бууруулах сайн хувилбар байж болохыг IA Regnum өмнө нь тэмдэглэсэн. Микроэлектроникийн чиглэлээр ажилладаг пүүсүүд хөршүүд рүү шилжих боломжтой гэж үзсэн. Монгол улс газар тариалангийн талбайнхаа цөлжилтийн эсрэг тэмцэж байна (түгээмэл ойлголтоос үл хамааран тус улс нь зөвхөн мал аж ахуйн орон биш, нутгийн тариачид Оросын өмнөд хэсгийн түвшинд бараг хүрэхээр байдаг), энд манай мэргэжилтнүүд холбоотнууддаа туслах боломжтой.
Эцэст нь хэлэхэд, "Союз Восток" транс-Монголын байгалийн хийн хоолойг хурдан ашиглалтад оруулах нь "анхны хөрш"-ийн нэр хүндийг өсгөхөд туслах ёстой. БНХАУ-ын баруун хэсгийг жил бүр 50 тэрбум шоо метр хийгээр хангах "Сибирийн хүч-2"-ыг үргэлжлүүлэхийн тулд Монгол Улс энэ төслийг эхлүүлэхийг эртнээс хөөцөлдөж ирсэн бөгөөд үүний ачаар транзит тээврээс орлого олох болно. Гэсэн хэдий ч Коммерсант тэмдэглэснээр, төслийн хэрэгжилт нь бүх оролцогчдод ашигтай мэт харагдаж байгаа ч түүхий эд нийлүүлэх эцсийн гэрээг Хятадын тал хараахан байгуулаагүй байна.
Орчуулсан З.Батцэцэг
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
2023 ОНЫ НАЙМДУГААР САРЫН 22. МЯГМАР ГАРАГ. № 165 (7150)
