Х.Батсуурь
/Эдийн засагч/
Саяхан Монгол Улсын Ерөнхий сайд У.Хүрэлсүх “Чөлөөт зах зээл гэж байдаггүй, дэлхий дээр хаа ч байхгүй. Тиймээс зах зээлд төрийн зохицуулалт хэрэгтэй” гэж хэлээд гадаад, дотоодын олон хүний уур, бухимдлыг төрүүлж бүр урвагчаараа дуудуулаад авав. Үнэнийг хэлсэн хүнд хүн өшөөтэй, үхэр алсан хүнд нохой өшөөтэй гэдэг л болж. Тиймээ, Чөлөөт зах зээл гэж хаа ч байдаггүй, харин өрсөлдөөн бий! Магадгүй ганцхан гэнэхэн Монголд минь л зах зээлийг чөлөөтэй гэж итгэдэг байх.
Өнөөгийн Монгол Улсын нийгмийн хөгжлийн хоцрогдол, эдийн засгийн доройтол, тартагтаа тулсан ядуурал, иргэдийнх нь хэт улстөржсөн хэнээрхэл нь бидний сүүлийн 30 жилд хэрэгжүүлж ирсэн “Чөлөөт зах зээл” гэх дэлхийд хаа ч бодитоор оршин тогтнодоггүй бодлогын уршигт үр дагавар юм. Зах зээл хэзээ ч чөлөөт байгаагүй, энэ асуудлыг мөн чанараар нь ойлгож өөрт ашигтайгаар эргүүлж чадсан АНУ, Герман, Англи, Япон, Солонгос, Франц, Хятад, Швед, Норвег, Сингапур гээд олон улсууд хөгжлийн өндөр түвшинд хүрсэн. Гэвч өнөөдөр чөлөөт зах зээл хэмээн номлодог эдгээр улсууд өөрсдөө хэзээ ч чөлөөт зах зээлийн зарчмаар яваагүй, харин дотоод зах зээлээ хамгаалах, бусдын зах зээлийг эзлэх, үндэсний эрх ашгаа нэгдүгээрт тавих төрийн оновчтой зохицуулалтын замаар өрсөлдөөнд ялж хөгжсөн гэдгээ хэлдэггүй юм. Угаасаа хэлэх ч албагүй, хөгжлийн нууц биш нууцыг бид өөрсдөө судлан мэдэх ёстой. Энэ нь зах зээлийн өрсөлдөөний хууль! Хятадууд шаазан, торгоны үйлдвэрлэлийн нууцаа хэдэн зуунаар хадгалж, хамгаалж ирсэнтэй адил ухагдахуун.
Өрсөлдөөний хамгийн гол зэмсэг болсон үйлдвэрлэл, үйлчилгээг өндөр хөгжүүлж нэгэнт давуу байдлыг олсон улсууд бусдыг “Чөлөөт зах зээл”-д итгүүлэх замаар ялангуяа ядуу, буурай орнуудыг хөгжлийн гацаа, өрийн хавханд оруулж өөрсдийн эдийн засгийн хавсарга, далд хэлбэрийн “колонь” болгодог тогтолцоо олон улсад хэрэгжсээр хэдэн арван жил болжээ.
Чөлөөт нэрийн дор зах зээлээ нээ, бүх зүйлийг ямар нэгэн хориг, хязгааргүй болго, төр юунд ч бүү оролц, зах зээл өөрөө зохицуулна гэж итгэж буй нь гүн төөрөгдөл юм. Өрсөлдөөнд бэлэн бус улс зах зээлээ бодлогогүйгээр нээвэл, төрийн зохицуулалтыг оновчтой хийж чадахгүй бол чухам юунд хүрдгийг сүүлийн гурван арванд зургаан удаа дампуурлын ирмэгт хүрч аврал эрэн энд тэндээс мөнгө гуйсан Монголын жишээ тодоор харуулж буй юм. Монгол улс экспорт, импортын татвараа 0-5 хувь болгож аж үйлдвэрлэлээ бүр мөсөн устгасан, төгрөгийн гадаад валюттай харьцах харьцааг чөлөөт хөвөгч болгож ханшийг 953 дахин унагасан, газар нутгийн ихэнх нь лиценз болон зарагдаж гадна дотнын дурын этгээд байгалийн баялагт нь эзэн сууж газрыг нь ухан сэндийлж орчныг бохирдуулж буй байдал, үндэсний аюулгүй байдалд ноцтой эрсдэл учруулах хэмжээнд хүрч ДНБ-ий 250 хувийг давсан 31 тэрбум долларын гадаад өр, бодит байдалд 60 хувь давсан ядуурал энэ бүхэн чөлөөт бус чөлөөт зах зээлийн номлолд итгэж төөрсөөр буйн баталгаа юм. Тиймээ, Монгол Улс өнөөдөр Хятадын эдийн засгийн хавсарга, түүхий эдийг бэлтгэгч орон болсон. Нийт экспортын 90 хувь, импортын 36 хувь Хятадаас хамааралтай байна. Хятад хилээ хаахад, Орос бензиний экспортын татвараа нэмхэд, ОУВС зээлээ хумихад, эсвэл дэлхийн зах зээл дээр нүүрс, зэс, жоншны үнэ унахад Монгол Улс дампуурлаа зарлах хэмжээнд хямардаг гэдгээ бид бүгд мэддэг.
Зах зээл хэрэгтэй л үедээ чөлөөтэй, эсвэл чөлөөгүй байдаг. Үүнийг Хятадтай хийсэн худалдааны дайнд ялагдаад ирхээрээ чөлөөт худалдаанаас татгалзаж буйгаа зарласан АНУ харуулсан. Өнөөдөр та яагаад Хятадын юань, Сингапурын доллар, Японы иенийн ам.доллартай харьцах ханш өөрчлөгддөггүй тогтмол байдгийг, яагаад Солонгос, Вьетнамд худалдааны татвар бараа болгонд өөр байдгийг, яагаад Германд сүүний үнийг төрөөс хянаж байдгийг, яагаад хятадууд, канадууд манай баялгийг лиценз нэрээр худалдан авч болдог, харин монголчууд бид Хятад, Канад, Автрали, Америкт лиценз авч болдоггүй, чаддаггүйг тунгаан бодож үзээрэй. Чөлөөт зах зээлийг дэмжигч Японы засгийн газар өнөөдөр яагаад Хятадын хөрөнгө оруулагчдын Японд үл хөдлөх хөрөнгө худалдан авалтыг зогсоов! Ер нь хэзээ ч бодитоор эдлэх, хэрэглэх, үр шимийг нь хүртэх боломжгүй чөлөө, эрх чөлөө хэнд хэрэгтэй гэж! Өлсгөлөн, ядуу ард түмэнд чөлөөт зах зээл, эрх чөлөө, ардчилал энэ тэр гэсэн хуурамч үгнээс илүү хоол унд, орох оромж эн тэргүүнд хэрэгтэй гэдгийг мэдэх хүмүүс нь мэдэхийн цаагуур мэдэж байгаа.
30 жилийн турш буруу, зөв орчуулсан, хаана ч бодитоор байдаггүй чөлөөт зах зээлийг номлосон сурах бичгээр тархи руугаа балбуулсан оюутан, залуус, төргүй байх, үнэт зүйлсээсээ татгалзах, үндэсний эрх ашгаа умартан хөрөнгөгүй хөрөнгө оруулагчдыг шүтэхийг сурталдсан нео-либерал бодлогоор өглөө оройгүй тархиа угаалгаж буй ард иргэд минь өнөөдөр үнэнийг сонсох цаг нь болсон. Олон улсын эдийн засагчид, судлаачдын хүрээнд Монголыг “Darling of ultra-liberals in the West”-буюу Барууны хэт чөлөөт зах зээл номлогчдын амраг хонгор хэмээн хочлон шоолж, манай баримталж буй чөлөөт эдийн засгийн бодлогыг Freakonomics-Гаж эдийн засаг (Freak-гаж, economics-эдийн засаг) гэж нэрлэж байгаа нь үнэндээ бидэнд их доромж, гутамшиг юм.
Хэрэв би чөлөөт зах зээлийн мөн чанарыг ойлгодоггүй байсан бол, Монголыг Хятадын түүхий эдийн хавсарга болгон, зуучилж ашиг олж буй гадныхан, тэднийг даган баясагчдын адил чөлөөт зах зээлийг шүүмжлэгчдийг, асуудалд бодлоготойхон хандсан нөхдөө буруушаан хоолойгоо сөөтөл хашгирах байсан биз. Өнөөдөр Монгол Улсын Ерөнхий сайд чөлөөт зах зээл гэж бодитойгоор байхгүй, төр зохицуулах юмаа зохицуулна гэсэн нь манай улсын сүүлийн 30 жилийн хөгжлийн суурь бодлогын алдаа, завхралыг зааж, цаашдын хөгжлийн замыг тодорхойлсон хэрэг юм. Гэхдээ төрийн зохицуулалт нь зөвхөн үндэсний, нийтийн эрх ашгийн төлөө байж зөв, оновчтой болдог бөгөөд эс бол бас нэгэн завхрал болох эрсдэлтэй гэдгийг бид онцгой анхаарах ёстой. Одоо Ерөнхий сайд Хүрэлсүх энэ үгээ чин сэтгэлээсээ хэлсэн, хэлснээ хэрэгжүүлэхээр бодитоор ажиллана гэж найдах л үлдлээ. Зохицуулалтыг ойлгоход хэцүү биш, энэ нь төгрөг-долларын ханшийг байнга өөрчлөгдөөд байхгүй тогтмол болгон тогтоох, галзуурсан 20-80 хувь хүрсэн зээлийн хүү, мөнгө хүүлэлтийг хуулиар хязгаарлах, гадаад худалдааны татварыг бараа бүтээгдэхүүн болгонд ялгавартайгаар тогтоох, оффшорт нуусан хөрөнгийг оруулж ирэх, байгаль орчноо хамгаалах хуулийг бодитоор хэрэгжүүлэх, бензиний үнийг дэлхийн зах зээлтэй уялдуулан тогтоохоос эхэлнэ. Төр нь эдийн засагтаа зөв, оновчтой зохицуулалтын бодлого хэрэгжүүлж чадаж байвал улс нь эдийн засгийн хараат байдлаас ангижирч бие даасан бодлого явуулж буйн илрэл болно.
Зах зээл бол өрсөлдөөн гэдгийг ойлголгүйгээр чөлөөт гэж гүйлдсэн нь бидний гэнэн алдаа. Гэвч энэ одоо түүх, түүхэн сургамж болон хоцорч байна. Монголчууд бид үндэсний эрх ашгийг золиосолсон чөлөөт зах зээл, нео-либерал бодлогоос татгалзах хэнийг ч болов дэмжиж ёстой.
Миний бие 2014 онд хэсэг судлаач, эдийн засагчдын хамт энэхүү “Чөлөөт зах зээл“ хэмээх суурь бодлогын асуудлыг хөндөж “Шинжээч” нийгэм, эдийн засгийн сэтгүүлийг эрхлэн гаргаж байсан билээ. Та Монголын эдийн засаг дахь төөрөгдөл, гажуудал, шок эмчилгээ, төрийн зөв оновчтой зохицуулалтын талаар мэдэхийг хүсвэл энэхүү сэтгүүлийг уншаарай.
Холбогдох e-mail: Riverside_ph@yahoo.com
Эх сурвалж: “Зууны мэдээ” сонин
2020.10.16 бААСАН № 200 (6425)
