TheStar.com сайтын Бээжин дэх орон тооны бус сурвалжлагч Кит Жил­лет манай улсад ирэх­дээ Налайхын нүүрсний уурхайгаас нэгэн сур­валж­лагыг бэлтгэжээ. Энэ­хүү нийтлэлийг хөр­вүүлэн уншигч танд хүргэж байна.

Монгол, Налайх. Гар­таа бяцхан охиноо тэвэр­сэн энэ эр бол Баасанбаяр. Тэр нүцгэрсэн уул руу харсан чигээр сууж байна. Тэр энэ газарт 12 жил амьдарчээ. Түүний өмнө талд овоолсон нүүрсний хог, гар аргаар ухсан уур­хайн нүх. Энэ бол бодит ертөнц. Харин ард талд нь түүний цорын ганц өмч болох нурж унах шахсан байшин байна. Тэр байшингийн цонхнууд нь хагарчихсан, хана нь юу юугүй цөмрөхөд бэлэн болжээ.

“Энэ бол амьдрахад таатай газар биш. Гэхдээ би энэ амьдралыг яаж өөрчлөх ёстойг мэдэхгүй байна”. Баасанбаяр ингэж хэлсэн юм.

Монголд уул уурхай хүчтэй хөгжиж байна. Энэ улсын түүхийн салшгүй хэсэг нь уул уурхай болох нь гарцаагүй. Энэ сард тус улсын хамгийн том орд болох Оюутолгой, дэлхийд томоохонд тооцогдох зэс, алтны ордоо ашиглаж эхлэх гэж байна. Энэ нь тус улсын эдийн засагт долларыг тэрбум тэрбу­маар нь оруулах ид шид­тэй. Ванкуверт төвтэй Turquoise Hill Resources бол энэ ордын хамгийн том хувь нийлүүлэгч юм.

Гэхдээ Оюутолгой Мон­гол Улсын уул уур­хайн түүхийн нэг хэсгийг бичилцэж эхлэхээс өмнө Налайх хэмээх уурхайн жижигхэн хот бий болсон байсан. Энэ хот бол энэ улсын анхны уул уурхайн тосгон гэж хэлж болно. Монголын нүүрсний гол цөм газар ч гэж нэрлэж болно. Гэвч энд өнөөдөр зутруу, ядруу тийм л дүр төрх зонхилж байна.

2011 оны гуравдугаар сард зургаан уурхайчин ойролцоогоор гараар ухсан 1000 орчим нүхний нэгэнд дарагдаж амиа алджээ. Уурхайчдыг үхсэнээс хэдхэн өдрийн дараа тэр орчмын мянга мянган уурхайчин эргээд л өнөөх ажилдаа орцгоосон байна. Учир нь тэдэнд сонголт байхгүй. Дараах өдөр нь өөр нэгэн уурхайчин газар дор агааргүйн улмаас амиа алдсан. Судалгаагаар 2009-2011 оны хооронд иймэрхүү байдлаар 50 амь тасарсан байна.

“Чи үргэлж осол, зол­гүй явдлын талаар сонсож амьдарч чадах уу. Энд бүгчим агаар, хэзээ мөд­гүй нурж мэдэх шороо, харанхуй хоргодох байр­наас өөр юу ч байхгүй” гэж эхнэр, гурван охины хамт амьдардаг өдгөө 30 настай Баасанбаяр надад ярилаа.

“Гурван жилийн өмнө би газар дор бүтэн цагийн турш гацаж үзсэн. Шороо нураад ирсэн юм. Дуу ч гаргаж чадахгүй, юу ч сон­сохгүй байлаа”. Баасан­баяр тэр ослоос хойш гурван сар хэвтэрт байжээ. Тэгээд нүүрс ухах ажилдаа эргээд орсон. Учир нь энэ гэр бүлд үүнээс өөр орлогын эх үүсвэр үгүй.

Налайх бол Монголын анхны уурхайн жижиг хот гэж дээр хэлсэн. 1920 оны үед Улаанбаатар хотоос ердөө 40 километрийн зайд асар их нүүрсний нөөц байгааг олж тогтоосон ажээ. 1992 оныг хүртэл энэхүү орд нь чухал хэвээр байсан бөгөөд түү­нээс хойш мянга мянган ажилгүй хүмүүсийн орлого залгуулах эх үүсвэр болж хувирсан байна.

Төр ашиглахаа боль­сон уул уурхайн газарт гэр бүлээрээ, найз нөхдөөрөө нүүрс ухаж, өөр нэг уур­хайн салбарыг үүсгэсэн гэж хэлж болно.

Өнөөдөр энэ орчмын газар нутаг тэр чигээрээ эзгүйрсэн байна. Цөөхөн хэдхэн том уурхай л үлдсэн.

“Гар аргаар нүүрс олборлох ажиллагаа 20,30 жил магадгүй тэрнээс удаан хугацаанд ч үргэл­жил­сээр байх болно. Тий­мээс бидэнд энэ салбарыг зохицуулах зохицуулалт, төсөв хөрөнгө хэрэгтэй” гэж Улаанбаатар дахь НҮБ-ын эдийн засагч Саура Шинха хэлсэн юм.  Орхигдсон уурхай, жолоо­гүй эдийн засаг бол адил зүйл юм.

Н.Болор бол Монго­лын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн бодлогын зөвлөх, судлаач, Торонто дахь орон тооны бус тө­лөөлөгч зэрэг томоохон албыг хашиж байсан эр­дэм­тэн. Тэрээр Монголын алт, нүүрсний уурхайн талаар олон зүйлийг хэлж чадна.

“Уул уурхайд хууль бус зүйл их байгаа нь хамгийн гунигтай зүйл юм. Энэ зүйлд маш олон тооны хүн амьдарлаа даатгаж, түүнд шунаж байгаа нь харамсалтай. Бүх зүйл хаягдсан 1990 оны өвлөөс хойш олон тооны хүний арми энд ажиллаж байна. Ямар ч боловсрол, ямар ч мэргэжилгүй хүмүүс”

Жижигхэн гэрээс 78 настай Цэвэл гуай гарч ирлээ. Тэр Архангай айм­гаас иржээ. Сарлаг малла­даг байсан гэнэ. Гартаа цөөхөн хэдхэн тамхи, бас савтай ус барьсан байв.

Тэрээр хэлэхдээ “Өвөл­дөө налайхынхан бүгд энд ажилдладаг.  Бүгд л нүүрс зарж мөнгө олохын тулд өдөр шөнөгүй газар дор ордог юм” гэв. Бага­хан боловсролтой нэгэн нь энд юм зарж мөнгө олдог ажээ. Тэдний нэг эрэгтэй, эмэгтэй хоёртой уулзлаа. “Налайх бол амьдрахад тийм ч муу газар биш. Гэхдээ мэдээж сайхан биш. Энд бид дэлгүүрээ ажиллуулж, бизнесээ явуулж байгаа нь хан­галт­тай” гэж тэд хэлэв.

Ойролцоогоор 43, 20 орчим насны хоёр эр нүхэнд ажиллаж байна. “Бид татвар төлдөггүй. Тиймээс эрүүл мэндийн үйлчилгээ авч чаддаггүй. Хэрэв бид үхвэл эзнээсээ ямар ч нөхөн төлбөр авах эрхзүйн үндэсгүй” гэв.

Налайхын нүүрсний амьдралаар 20 мянга орчим хүн гол зогоодог ажээ. Тэд хэсэг хэсгээрээ бүлэг болж, өөрсдийн эзэнтэй байдаг. Өдөрт 12 цаг ажиллаад, сард ойрол­цоогоор 420 ам.долларын орлого олдог гэнэ. Газар дор агааргүй байдаг нь тун ч аюултай аж. Тэд өвлийн хүйтэнд зогсолтгүй ажиллах шаардлагатай. “Хэрэв бид багахан боловч зогсвол хөлдөж эхэлнэ” гэж уурхайчдын нэг нь хэллээ.

Налайхын ойролцоо мод алга. Батбаатарын хэлснээр энэ хавийн модыг ковш болгоход зориулан тайрчихжээ.

“Засгийн газар модны хулгайтай тэмцдэг боловч энэ байдлыг зогсоож чадах­гүй байгаа. Мод бол уур­хайч­дын ганц зэвсэг учир өөр яалтай билээ” гэнэ.

Монголын эдийн засаг өнгөрсөн жил 17.3 хувиар өссөн билээ. Энэ бол уул уурхайгаас олсон орлогоос хамааралтай өндөр тоо. Улаанбаатарын гол гудамжуудаар брэндийн тансаг дэлгүүр, өндөр барилга олон. 

“Би Оюутолгойд ажилд орох гэж үзсэн. Гэхдээ маш их бичиг баримт шаардлагатай юм билээ” гэж Баасанбаяр нүүрс шидэж тоглож байгаа охиноо харангаа хэллээ. “Тэд үргэлж уул уурхайн боловсрол зэрэг хэцүү зүйлс шаарддаг. Уг нь бид хангалттай ажлын туршлагатай шүү дээ”.

Налайхад дандаа ажилгүй залуучууд очдог. Тэдэнд мэргэжил байхгүй учир ийнхүү гар аргаар ухсан нүхэнд амь өрссөн ажил хийж байна. Монго­лын уул уурхайн хөгжил ямар үнэ цэнэтэй юм бэ.