Д.МЯГМАР
Төв аймгийн Заамар сум алт олборлогчдийн хөлд сүйдээд байгаа талаар Монголын байгаль орчны иргэний зөвлөлийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн З.Болдбаатартай ярилцлаа.
-Танайхан Төв аймгийн Заамар сум руу иргэдийн мэдээллийн дагуу шалгалтаар яваад ирсэн гэж дууллаа. Тэндхийн байгаль орчин, байдал ямар байна вэ?
-“Заамар хаан” компанийн захирал Б.Мөнхбат Заамарт жинхэнэ дураараа дургиж болдгийг үзүүлж байна. “Заамар хаан” компанийнхан алт угаадаг буу тавьж, олборлолт хийж байгааг шалгаж үзээд, бүх техникийг нь лацдаад ирлээ. Тэднийх хамгаалалт хийж байгаа нэрийдлээр хашаа татсан байна. Шөнө, дөлөөр шороог машин, машинаар нь зөөж, угааж алт олборлочихоод өдөр нь юу ч болоогүй юм шиг ажиллаж байна. Бас нинжа нарыг ч хувь тохирон талбай руу оруулдаг сурагтай.
-Ямар хэмжээний газрыг сүйтгэсэн байна вэ?
-Заамарт “Цагаан чулуут”, “Өл” нэртэй газар бий. Нэг км урттай гурван жалганы шороог техникээр хуу хамжээ. Уурхай ажиллахад ямар хэмжээний шороо гардаг билээ. Тийм дайны шороог Туулын эрэгт асган шууд голын усаар угааж байна. Тэнд шороо угаадаг усан сан хүртэл байгуулчихаж.
-Мэргэжлийн хяналтын байцаагч нарын чихэнд энэ асуудал хүрээгүй гэж үү?
-Тэд юу ч хийж чадахгүй байна. Цагдаа, хуулийнханд асуудлыг шилжүүлж. Нөгөөдүүл нь хэргийг хэрэгсэхгүй болгочихож. Төв аймагт тэр том хүнийг дийлдэг газар алга.
-Заамар сум олон цагдаатай гэдэг. Тэд нүдээ аниад энэ бүхнийг хараагүй мэт явж байгаа юм уу?
-Заамар сумын цагдаагийн тасаг 18 хүний бүрэлдэхүүнтэй. Уг нь суманд нэг хоёр л цагдаа байдаг. Гэтэл тэд 18-уулаа байж хоёр жил алт олборлосон газрыг хараагүй, энэ тухай сонсоогүй өнгөрч байгаа нь сонин байгаа биз. Цагдаагийн тасгийнхан төрийн хувцас өмсөж, цалин авдаг байж тэр компанийн төлөө ажиллаад байна. Энэ одоо юу болж байна вэ. Энэ байдлаараа манай улс гадна, дотны компаниудад баялгаа алдаж, ямар ч татваргүй, сүйдсэн газар нутагтай үлдэж байгааг холбогдох байгууллагууд анхааралдаа аваасай.
-Ямар ч лиценз эзэмшдэггүй, зөвшөөрөлгүй ажиллаж байгаа гэсэн үг үү?
-Өмнө нь хоёр ч компани тэнд хамгаалалт хийж байхад ингэж олборлолт хийж байгаагүй. Цаашдаа нэгэнт алтны нөөцтэй газрыг хэрхэн ашиглах вэ гэж ярьж байх зуурт ийм юм хийж байна. Тэднээр байгаль сүйтгэсэн хохирлыг төлүүлнэ. Асар их хэмжээний хохирол гарах байх. Бид тэр газрын нөхөн сэргээлтийн зардлын үнэлгээг мэргэжлийн байгууллагаар гаргуулж байна. Тал байсан газрыг ухаж алт олборлоод уул овоо шиг шороо овоолоод сууж байгаа хүмүүст хэн ч хариуцлага тооцохгүй байгаа нь сонин санагдлаа. Тэр битгий хэл тэд хууль бусаар их хэмжээний алт олборлохын тулд өөрсдийн хөрөнгөөр 3,4 км сайжруулсан зам барьсан байгаа юм. Эндээс “Заамар хаан” компани улсад татвар төлөхгүй ямар ашигтай ажиллаж байгаа нь харагдаж байгаа биз. Анх нэг жижигхэн эксковатортай ажиллаж байсан. Одоо тэднийх олон тоног төхөөрөмж, том том техниктэй болчихож. Нэг техник нь л гэхэд 200-300 сая төгрөгийн үнэтэй байна гээд бод доо. Бид бүх техник, хэрэгслийг нь лацдаад ирлээ.
-Төв аймаг, Заамар сумын засаг захиргааныхан нутаг нь сүйдэж байхад энэ асуудалд хэрхэн хандаж байх юм?
-Сумын Иргэдийн хурлын дарга нь энэ хууль бус ажиллагааг өөгшүүлж байна. Сумын ИТХ-ын дарга нь нэг тогтоол гаргажээ. Тэнд нөхөрлөл маягаар ажиллаж алт олборлох талаар тусгаж. Энэ шийдвэр нь хуульд нийцээгүй. Ашигт малтмалын газраас тэр шийдвэрийг хууль зөрчсөн гэж үзэж байна. Тэнд нинжа ажиллуулах ямар ч боломжгүй гэсэн шийдвэр гаргасан юм байна. “Заамар хаан” компанийнхан тэр газрыг хамгаалах нэрээр ямар ч зөвшөөрөлгүйгээр алт олборлож бүр лицензийг нь авахаар хөөцөлдөж яваа гэнэ. Сумын ИТХ-ынхан энэ газарт “Заамар хаан” компаниар нөхөн сэргээлт хийлгэх тогтоол гаргаж. Нөгөөдүүл нь ийм үйл ажиллагаа явуулдаггүй л байхгүй юу. Хөдөөний дарга нар ингэж л хоорондоо хуйвалдаж нутаг, усаа мөнгө олох хэрэгсэл болгож дуусгаж байна. ИТХ-ын дарга нь ярилцлага өгөхгүй зугтаад байна. Мань хүн но-той нь харагдаж байна лээ. Сумын Засаг дарга, улсын байцаагчийг энэ компанийн захирал дарамталчихдаг гэж иргэд хэлж байна. Б.Мөнхбат “Та нар яваад заргалдаарай. Би бүх асуудлыг мөнгөөр шийднэ” гэж хэлдэг гэнэ. ИТХ-ын ихэнх төлөөлөгчийг соронз мэт өөртөө татсан хүн тэнд байна. Энэ газрыг хэн нэгэнд ашиглуулахгүй гэхдээ биш. Гол нь хууль зөрчдөг хүмүүст хариуцлага тооцохгүй улам өөгшүүлж шагнах гэж байгаа юм шиг хандах нь буруу.
-Заамар сумын захиргааныхныг Авлигатай тэмцэх газарт өгч болдоггүй юм уу?
-АТГ-т тэднийг шалгуулахаар өмнө нь өгч байж. Төд удалгүй хэрэг нь хэрэгсэхгүй болчихсон гэнэ. Хуульд нь асуудал байна уу, хуульчид нь авлигалдаад байна уу, учраа олохоо байлаа. Энэ хэрэгт эрүүгийн хэрэг үүсгэх ёстой. Заамар бол ганцхан Б.Мөнхбатын хувь, эзэмшлийн нутаг биш шүү. Хууль бусаар алт олборлоод байгаль орчныг там болгож байхад Монголын төр, захиргааныхан мэдсэн ч мэдээгүй царайлаад явж байгаад би гайхаж байна. Бидний хүсч байгаа зүйл байгалийн баялгийг хууль бусаар олборлож буй сүлжээг таслан зогсоомоор байна. Алт ухагчид бүр сүлжээнд орчихсон. Тэнд нь цагдаа нь багтдаг, ИТХ-ын дарга нь ч орчихсон. Заамарт хууль бусаар алт олборлодог мафийн сүлжээ бий болчихож. Энэ сүлжээг зогсоож өгвөл их баярлана. УМБГ-ын Байгаль хамгаалах журмын эсрэг гэмт хэргийг мөрдөх хэсэгтэй бид энэ намраас хамтран ажиллаж эхэлсэн. Тэд байдлыг нүдээр үзээд бүр гайхаж байна лээ. Ямар хүн ийм хэргийг хэрэгсэхгүй болгов гээд л.
-Тэнд хэдий хэмжээний нутаг сүйдсэн гэсэн тооцоо байна уу?
-Нийтдээ 6000 гаруй га талбай Заамарт сүйджээ. Нөхөн сэргээсэн нь тун бага. Одоо ч ухсаныгаа булсныг нөхөн сэргээлтэд тооцохоо болиод удаж байна шүү дээ. Унаган төрхөнд нь оруулах шаардлага тавигдаж байна. Эзэнгүй, хариуцагчгүй эвдэрсэн газар маш их. Хохирлын үнэлгээг хэний зардлаар хийх нь тодорхойгүйгээс болоод Монголын газар нутаг сүйдэж байна. “Хохирлын үнэлгээг гаргах газар байхгүй” гэдэг шалтгаанаар шүүх, прокурор өчнөөн хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон. Төрөөс энэ ажлын зардлыг гаргаж баймаар юм. Урт нэртэй хуульд энэ газар багтаагүй. Байгаль орчны хохирлын үнэлгээг бид өөсрдөө гаргаж байна.
-Нэгэнт эвдэрсэн энэ газрыг яах ёстой вэ?
-Энэ газар урт нэртэй хуульд хамрагдаагүй боловч Тусгай хэрэгцээний газарт орсон. Энэ газрыг Тусгай хэрэгцээний газарт байлгавал байнга хамгаалах хэрэг гарна. Эсвэл Заамар сумынхан орон нутгийн иргэдээ дэмжиж сумаа хөгжүүлэхэд нэмэртэй өөр гарц хайж болох юм. Их хаадын үеэс цусаараа хамгаалж ирсэн газар нутгийг нэг хүн луйвраар хөлжихдөө ашиглаж, нэг хэсэг хүн авлигаар цадаж байх ёсгүй.
Цаашид Уул уурхайн яам, АМГ хууль зөрчсөн этгээдүүдэд огт хариуцлага хүлээлгэхгүйгээр лицензээр “шагнал” өгдөгөө зогсоох хэрэгтэй.
