ШУТИС-ийн профессор Д.Дондовтой нүүрсний зах зээл, Тавантолгой ордын талаар ярилцлаа. Тэрээр  Багануур, Шивээ-Овоо зэрэг төрийн өмчит компанийг удирдаж байжээ.

-Монголын нүүрсний салбарын хөгжил, зах зээлийн талаар ярилцлагаа эхлэх үү. Энэ салбар таныг Багануур, Шивээ-Овоод ажиллаж байхаас хэр өөрчлөгдсөн бол?  

-Түүнээс хойш Монгол Улс хэд хэдэн том ордоо ашиглалтад оруул­лаа. Үүнийхээ үр дүнг эерэг, сөрөг аль аль байд­лаар нь үзэж байна. Манай улс сүүлийн үед жилд 15-25 гаруй орчим сая тонн нүүрс олборлож зах зээлд гаргаж байгаа. Үүний долоон саяар дотоод зах зээлээ хангадаг. Цаашид энэ тоо өсөх төлөв бий. Манай улсын нүүрс­ний зах зээлийн оргил үе 2011-2012 оны сүүл хүртэл үргэлжилсэн. Энэ нь Хятадын зах зээлтэй хол­боотой байсан юм. Урд хөршийн эрэлтийг ашиглаж бид гайгүй хэм­жээний нүүрс гаргасан. Гэхдээ алдаатай бодлого, шийдвэр ч бий. Тод жишээ нь Таван­тол­гойн нүүрсээ барьцаалж Хятад улсаас зээл авсан явдал. Энэ оны эхнээс нүүрсний салбар хүндэрсэн. Сайж­рах төлөв харагдаж байгаа нь учиртай. Хятадын зах зээлд манай 60 сая тонн нүүрсний орон зай байна. Төмөр­лөгийн үйлдвэрүүд нь сэргэж байна. Коксжих нүүрсний зах зээл байгаа гэсэн үг.

Харин бид үүнийг зөв, бодлоготой  ашиглах хэ­рэг­тэй. Хятад Улсын нүүрс­ний зах зээл 3.5 тэрбум тонн. Тэгэхээр бидний гаргаж байгаа нүүрс тэднийд юу ч биш.  Гол нь бид гайгүй үнээр нүүрсээ гаргах талаар бодох нь чухал.

-Нүүрсний салбарт баримталж байгаа төрийн бодлого, шийдвэрийг та хэр оновчтой гэж боддог вэ?

-Төрийн бодлого, шийд­вэр онохоос илүү алдсан нь олон. Хамгийн ойрын, тод жишээ гэвэл Тавантолгой. Энэ ордод гурван том алдаа гаргасан байдаг. Хэдэн жилийн өмнө би Тавантолгойд стра­тегийн хөрөнгө оруу­лалт бараг орж ирэхгүй гэж хэлж байсан. Энэ үнэн болчихлоо. Тэр үед намайг эрт дүгнэлт хийлээ гэж шүүмжилж байсан. Би нүүрсний хөгжлийн талаар өөрийн саналаа төрд хэлсэн. Албан бичгээр ч илэрхийлсэн. Нүүрсийг нэгэнт илэрүүлчихсэн хойно өөрөө асар том орон зайг урт хугацаанд  барьдаг ашигтай салбар. Хайгуу­лын зардал нь ч өндөр биш. Баялаг, үнэтэй ордынхоо хайгуулыг гадныхнаар хийлгээд байх шаардлага байдаггүй. Үүнд төр алд­даг. Бас хууль эрхзүйн орчинд байнга алдаа гар­гаж байна. Хуулийн хувьд хамгийн аюултайн жишээ дурдахад Ашигт малтмалын тухай хууль байна. Хуульд “Чи юу олно. Түүнийгээ ав” гэсэн утгатай заалт бий. Үүнээс болж л бид томоо­хон ордууд дээрээ том алдаад байгаа юм. Нүдэн дээр ил, газар дор тодорхой байгаа баялгаа гадны хүнд “даалгах” хэрэг байна уу. Үүнтэй холбогдуулаад би нүүрсний ордын хай­гуулыг зөвхөн Монгол Улсын өмчит болон хувийн өмчид шилжүүлэхийг байнга хэлж байгаа.

Нүүрсээ хаана байгааг монгол судлаач, эрдэмтэд мэдэж байгаа. Мэдэж байгаа учраас л гадныхан ирэхээс өмнө, нээхээс нь урьд нэрлэж, тогтоогоод батлуулсан шүү дээ. Бүр нүүрсний ордуудаа бүс бүсээр нь тогтоочихсон. Ийм тодорхой зүйлд гад­ныхныг оролцуулж бай­гааг алдаа гэхээс өөр юу гэх юм. Ойрын нэг тоо­цоогүй жишээ дурдахад Тавантолгойгоос 100 сая тонн нүүрс олборлох төсөл гаргах тухай ярьж байгаа. Үүнийг хаана борлуулах нь тодорхойгүй. Хятадын коксжих нүүрсний хэрэг­цээ жилд 50 сая тонн. Үүний 20 саяыг манайхаас хангадаг. Тэгэхээр 100 сая тонн нүүрсний төсөл тооцоололгүй байгаа биз. Энэ мэт нарийн тооцоог шийдвэр гаргагчид мэдэхгүй байна.

-Ашигт малтмалын  ту­хай хуульд ямар өөрчлөлт хийвэл илүү сайжрах бол?

-Энэ хууль зөвхөн нүүрс­ний салбарыг “хор­лоод” байгаа юм биш. Алт, зэс гээд бүх стратегийн ордод хохирол учруулсан. Энэ хуульд хайгуулын ажлаар тогтоогдсон ашиг­лалтын 50-аас доошгүй хувийг төр эзэмшинэ гэ­сэн заалт оруулмаар бай­на. Ганцхан заалт өөрч­лөхөд л асар том асуудлыг шийдэхээр байгаа. Бид энэ хуулиараа бараг бүх орддоо алдаа гаргасан. Оюутолгой, Бороогийн орд, төмрийн ордууд тэр чигтээ алдангид орсон. Яахав энэ хуулиар гадны хөрөнгө оруулалтыг төвлөрүүлье гэсэн бодлого байдаг байх. Гэхдээ орд болгон алдагдалд орсон. 

-Та “Эрдэнэс-Таван­толгой”-н ТУЗ-ийн гишүүн байсан. Энэ ордтой хол­боотой бодлого шийд­вэрүүдийг хэрхэн дүгнэж сууна вэ?

-Тавантолгойг Монгол Улсын төсвийн хөрөнгө, татвар төлөгчдийн мөнгөөр илрүүлж, хэд хэдэн удаа гэрээ хийсэн байдаг. 1990 онд нөөцийг нь баталж бэлэн болгосон юм. Гэтэл Тавантолгойд хайгуул хийх эрхийг өөр хүнд өгсөн. Энэ нь мөн л гадны хүн байсан. Их хэл ам дагуулсан гэрээ байсан учраас төрд буцааж авахаас өөр арга байгаа­гүй. Одоо Тавантолгойг гадныханд алдалгүй төрд буцааж авч чадлаа гэж баярхаад байгаа. Уг нь төр ашиглахад бэлэн болсон ордоо “Дахин хайгуул хий” гэж гадныханд өгөх ёсгүй л байсан. Төр буцааж мэдэлдээ авахдаа тухайн үед эрх барьж бай­сан эрх мэдэлтнүүд хоо­рондоо хуйвалдсан байдаг. Тавантолгойг төрийн мэдэлд буцаахдаа “Ухаа Худагийг чи ав” бусдыг нь төрийн мэдэлд шилжүүлье гэсэн утгатай гэрээ хий­сэн. Энэ тохиролцооны дунд хэчнээн ч ашиг сонирхлын зөрчил явааг үгүйсгэх аргагүй. Таван­толгой гурван удаа улсын аудитын коммист орсон. Оюутолгой хоёр ч удаа орсон байдаг. Энэ болгонд сууж саналаа хэлсэн. Тухайн үед надад “Та их сайн судалсан байна. Нээрээ ийм байх ёстой юм байна” гэдэг. Дараа нь бодлого, шийдвэрүүд өөр зүг рүү явсан байдаг.

-Тавантолгойд гурван алдаа гарсан гэлээ. Тодорхой дурдвал?

-Тавантолгойд маш өндөр цалинтай гадны хоёр орлогч даргыг томил­сон. Тэд юу ч хийгээгүй. Ямар ч шаардлагагүй байсан нь одоо тодорхой болоод байгаа биз дээ. Гадаад удирдлагагүй бол Тавантолгойн хувьцааг олон улсын биржид гаргаж чадахгүй гэсэн тооцоог тухайн үед гаргаж, нэг гадаад даргыг жилийн 350 мянган австрали дол­лараар цалинжуулсан. Да­раа нь энэ уурхайд опера­тор компани ажиллуулах шийдвэр гаргасан. Тэдний ажил ордын хөрс хуулах. Гэтэл дотоодод энэ чиг­лэлээр чамлахааргүй турш­лага байсан. Бага­нуур, Эрдэнэтийг бид өөрс­дөө хийсэн шүү дээ. Гэтэл Тавантолгойд заавал гадны компанийг оруул­сан. Үүнд мэдээж дээрээс ирсэн шахалт нөлөөлсөн. Үүн дээр зөвлөхүүд нэлээд санал зөрчилдөж олонхи нь өөрсдөө хийж чадна гэж байсан боловч улстөрийн шийдвэр нэгэнт гарчих­сан. Яг үүнтэй адил гэнэт “Чалко”-той гэрээ хий­чихсэн. Гэрээнд улс­төрийн маш том ашиг сонирхол “үнэртдэг”-ийг бараг хүн бүр мэдэж бай­гаа. Сонгуулийн амлалтаа биелүүлэх хэрэгтэй болж, хэн нэгнээс мөнгө зээлэх шаардлага гарсан. Тэгээд л Хятадад Тавантолгойг барьцаалж яаран түйрэн зээл авсан. Мэдээж Эрдэнэт хоёр улсын мэд­лийнх болохоор улстөрчид сонирхлоо тулгаж чадаа­гүй. Тэдэнд ганц баригдаж чадсан нь Тавантолгой.

-“Чалко”-оос зээлсэн мөнгийг бүгдийг нь сон­гуулийн амлалтад зарцуу­лах саналд  ТУЗ-ийн ги­шүүд хэрхэн хандаж байв?

-“Чалко”-оос улсын төсөвт  300 сая ам.доллар оруул гэсэн ултөрийн шийдвэр гарсан. Би 100 саяар нь уурхайд хөрөнгө оруулах санал тавьсан. Энэ мөн­гөөр Тавантол­гойд олбор­лолтын тоног төхөөрөмж авч нэг жилийн хугацаанд олборлосон нүүрсээрээ өрөө төлөх тооцоог гарга­сан. Энэ саналыг дэмжсэн бол нүүрс­ний үнэ унаагүй бай­хад өрөө төлчих бо­ломж бидэнд байсан. Гэвч тэгээгүй. Гэхдээ “Чалко”-той хийсэн гэрээ тийм ч муу биш. Яахав нэг тонн нүүрсийг 70 ам.дол­лар гэж тооцож гэрээ хийс­ний дараахан нүүрс­ний үнэ дэлхийн зах зээлд уна­чихсан нь азгүй тохиолдол болсон.

-Нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авах талаар сүүлийн үед ярих боллоо. Энэ манайд хэр боломж­той, ашигтай зүйл вэ?

-Түүхий нефтиэ олбор­лох, үйлдвэрлэх эх үүсвэрийг улам нарийн судлах шаардлага одоо ч байна. Манай улсын ша­та­хууны жилийн хэрэгцээ 1-1.5 сая тонн. Тиймээс энэ зах зээлд нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авах талаар ярихаас аргагүй. Газрын тосыг нүүрс болон нүүрстэй төстэй бай­галийн ашигт малтмалаас гаргаж авахаар олон төсөл цаасан дээр байна. Төгрөг нуур, Цайдамнуур, Шивээ-Овоо зэрэг ордын нүүрсийг үүнд ашиглах боломжтойг судалсан. 2020 он гэхэд Монгол Улс нүүрс шингэ­рүүлж түлш гаргадаг болох зорилт тавьсан. Газрын тосны салбарт хийж байгаа алхамуудын нэг Монгол-93 шатахуун. Түүхий эдээ ямар ч байсан бүтээгдэхүүн болгож байна.