Ц.МЯГМАРБАЯР
Дэлхийд ураны батлагдсан геологийн нөөцөөрөө Казахстан, Австрали, Канад, Узбекстан, ӨАБНУ, ОХУ, АНУ, Бразил, Намиб, Нигер, Украйн, Иордан, Энэтхэг, Хятад, Монгол зэрэг 16 орон тэргүүлдэг. Эдгээрийн нөөц дэлхийн ураны нөөцийн 97 орчим хувийг бүрдүүлдэг бөгөөд Монгол Улс дэлхийн ураны нөөцийн хоёр орчим хувийг эзэлж, 12-т орж байна. Ураны таамаг нөөцөөрөө бид дэлхийд нэгдүгээрт ордог. 1990 онд нийт олборлолтын 55 хувийг гүний уурхайн олборлолт эзэлж байсан бол 1999 оны байдлаар 33 хувьд хүрч байсан байна. 2000 оноос Канадын шинэ уурхайн олборлолт хийж эхэлсэнээр гүний уурхайн эзлэх хувь эргээд өссөн ч газар дор уусган баяжуулах аргын эзлэх хувь эрчимтэй өсөж байна.Ойрын жилүүдэд есөн улсын хэмжээнд 38 ураны ордын ашиглалтын төслийг эхлүүлэхээр төлөвлөж байна. Цаашид 100 орчим хэтийн төлөвтэй ураны талбайнуудад хайгуулын төслүүдийг хэрэгжүүлж, геологийн судалгаа хийх ажээ. Хаагдсан ураны ордуудын хувьд 1950-иад оноос 2004 оны хооронд олборлож байсан 12 улсын 106 ураны орд нөөц дууссан учраас хаагаад байна. Дэлхийн улс орнууд ураны геологийн судалгаанд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж байгаа ч шинээр ордуудыг олж илрүүлэх, нээх, нөөц тогтоох асуудлууд хангалтгүй аж. Энэ нь ураны нөөц багсаж байгааг харуулж байна. Ураны нөөц ойрын 20-25 жилд бодит хэрэглээнээс хоёр дахин багасах төлөв ажиглагдаж байна. Ураны олборлолт 75-85 мянган тонн, бодит хэрэглээ 78-110 мянган тонн байх төлөвтэйг олон улсын судалгааны байгууллагууд гаргаад байна. Хэрэглээний дутууг одоохондоо цөмийн зэвсэг үйлдвэрлэхэд зориулж байгаа ажээ. Харин өндөр агуулгатайгаар баяжуулсан ураныг дахин боловсруулж эрчим хүчний зориулалтаар хэрэглэх ураныг гарган авч байна. Цөмийн энерги, цөмийн технологи гэхээр л монголчууд айж сандралдаж байгаа нь нууц биш. Бид цөмийн технологийн талаарх мэдлэг хомсоос мэддэггүй зүйлээсээ айж дэлхийн чиг хандлагаас хол хоцорч байна гэхэд хилсдэхгүй. Сансрын уудмыг судлахад ч цөмийн энерги ашиглаж байна. Манайд дэлхийн ураны нөөцийн тодорхой хувь нь хадгалагдаж байгаа аж. Тиймдээ ч дэлхийд хөгжлөөрөө тэргүүлэгч орнууд “Уран” хэмээх бодисын хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг авах гэж хошуурцгааж байна. Тухайлбал, Японы “Марубени” корпораци, Францын “ Арева” гээд Монголд ураны зөвшөөрөл авсан арав орчим компани бий. Манай улс 62 мянган тонн ураны нөөцтэй. Энэ нь дэлхийн ураны нөөцийн нэг хувьтай тэнцэнэ гэж гадаадын хэвлэлүүдэд дөрвөн жилийн өмнө бичсэн байжээ. Харин өдгөө энэ нөөц хэд дахин өсөж 1,39 сая тонн болсон гэж шинжээчид тэмдэглэжээ. Манайх дэлхийд ураны нөөцөөрөө дээгүүр жагсаж байгаа нь асар их нөөц байгааг илтгэж байна. Гэвч Оюутолгой, Тавантолгой алт, зэс, нүүрсний дуулианд дарагдаад сүүлийн хэдэн жил ураны талаар төр засаг ард түмэн төдийлөн анхаарч байсангүй. Харин энэ хугацаанд ОХУ -ын томоохон компани, корпорациуд Францын “Арева”, Канадын “Вестерн проспеотор”, “ Хан ресурс” гээд томоохон компаниуд энэ салбарт хөрөнгө оруулж, хайгуулын ажил хийсээр байна. Монгол Улс уранаа олборлож, боловсруулахыг бас экспортлохыг хүсч буйгаа дэлхий дахинаа зарласан. Ийм тохиолдолд Монгол Улс дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэхэд буруудах зүйлгүй. 1981 онд БНМАУ, ЗХУ-ын Засгийн газар хоорондын маш нууцын зэрэглэлтэй уран ашиглах тухай хэлэлцээр хийж нэг кг ураныг таван ам.доллараар авч, түүний үйлдвэрлэлд оруулсан бүх хөрөнгө оруулалтаа Монголын талд хүлээлгэн өгөх гэрээтэйгээр ашиглаж байсан. Гэвч дэлхийн зах зээлийн шуурганы хөл дайран өнгөрөхөд оросууд тус Мардайн ордыг орхин гарсан түүхтэй.
