Ц.МЯГМАРБАЯР
Цөмийн энергийн газрын технологи нэвтрүүлэх хэлтсийн дарга Б.Мөнхтөртэй ярилцлаа.
-Цөмийн энергийг хүмүүс ихэвчлэн хортой гэж ойлгодог. Гэтэл дэлхий даяар эрчим хүч, шинжлэх ухаан, бүр цаашлаад анагаах ухааны салбарт ашиглана гээд байна. Та ураны талаар эхлээд уншигчдад ерөнхийд нь сайн танилцуулах уу?
-Хүмүүс цөмийн энерги гэж ярьдаг. Энерги нь цөмийн технологийн нэг салбар юм. Цөмийн технологийг өнөөдөр эрүүл мэнд, геологи уул уурхай, аж үйлдвэр, эрчим хүч, мал аж ахуй зэрэг олон салбарт хэрэглэж байна. Ангаах ухаанд хавдрын оношлогоо, эмчилгээнд их ашиглаж байгаа. Геологи уул уурхайд ашигт малтмалын судалгаанд, аж үйлдвэрийн салбар болон хөдөө аж ахуйд шинэ сорт гаргах болон Монголд тэсвэртэй үр тариа бэлтгэхэд ч хэрэглэдэг.
-Тэгэхээр эдгээр нь бүгд байгальд халгүй гэсэн үг үү?
-Монголд хэрэглэж буй бүх технологи байгальд ээлтэй, халгүй. Хамгийн гол нь хяналт хэр тавьж байгаагаас үр дүн нь харагдана. Цөөн технологи хэрэглэхийн хэрээр хяналтаа зөв тавьбал халгүй шүү дээ.
-Тэгвэл уул уурхайд цөмийн ямар технологийг түлхүү ашиглаж байна вэ?
-Өнөөдөр манай улсад нүүрс, газрын тосны хайгуулийн ажилд өрөмдсөн цооногийн геофизикийн судалгаа, үе давхарга, түүний нягт чанар, цооногийн ханын бэхжилт зэргийг тодорхойлоход гамма болон нейтрон цацрагийн үүсгэврийг 17 байгууллага ашиглаж байна. Сүүлийн үед зөвхөн уран биш геологи хайгуулын бүх л салбарт цөмийн технологи нэвтэрлээ. Харин эрдэс, чулуулагт дүгнэлт хийхээр зөөврийн рентген шинжилгээний багажыг 22 байгууллага ашиглаж байна.
-Өмнө нь уул уурхайд нөөц тогтоох, химийн элемент илрүүлэх, дүгнэлт хийхэд цөмийн технологи ашигладаг байсан гэдэг. Энэ талаар дэлгэрэнгүй тайлбарлавал?
-Цөмийн технологи ашиглаж химийн элемент илрүүлдэг. Цацраг идэвхийг ашиглан уран болон бусад цацраг идэвхит элементийн нөөц болон байршлыг тогтоодог. Энэ нь уул уурхайд асар их ач холбогдолтой. Бүртгэгдэж буй цацрагийн эрчмээс нь хамаарч хэчнээн хэмжээний уран хаана байгааг шинжилдэг.
-Уул уурхай болон бусад салбарт уран чухлаар тавигдаж байна. Тэгвэл иргэдийн дунд байгаа ойлголтыг яаж зөв чиглүүлэх вэ?
-Сүүлийн үед нийгэмд хүчтэй яригдаж буй сэдэв бол хаягдлын асуудал. Монголд хаягдал булшилж гэрээ хийсэн гэж ярьж байна. Уран хортой, цөмийн эрчим хүч аюултай гэх мэтээр сөрөг мэдээлэл өргөн тархсан. Гэтэл бид өдөр тутам амьдралдаа цөмийн технологи хэрэглэж байгаагаа мэддэггүй. Хоол хүнс, эм тариа, эмнэлгийн бүхий л үйлчилгээнд өргөн хэрэглэж байна. Тэгэхээр цөмийн технологи хаана ч хэрэглэж болдог. Гагцхүү хяналтын дор зөв хэрэглэвэл хүн, байгальд хоргүй гэдгийг ойлгуулах л чухал.
-Шатсан нүүрсний үнс, шланкад цөмийн ямар нэгэн хор байх уу?
-Манай улсад ихэвчлэн хүрэн нүүрсний ордууд бий. Эдгээрийг залуу нүүрс гэж ярьдаг. Хүрэн нүүрсэнд цацрагийн асуудал ч их яригддаг. Нүүрс шатаад дуусахад хүнд цацрагтай хэсэг буюу өндөр агууламжтай уран нь хаягдал үнсэнд үлддэг. Тэгэхээр хор байна гэсэн үг. Бага агууламжтай хаягдал үнсийг барилгын зуурмагт хэрэглэж болно.
-Тэгвэл энд тэндгүй байгаа хаягдал шланк цөмийн өндөр агууламжтай эсэхэд та бүхэн бүрэн хяналт тавьж чаддаг уу?
-Цөмийн энергийн газраас үүнд бүрэн хяналт тавьж ажилладаг. Барилгын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж буй газруудад мөн хяналтыг орхигдуулдаггүй.
-Монголд уран ашиглаж цөмийн эрчим хүчний үйлдвэр барих асуудал юу болсон бэ?
-Шинэчлэлийн Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт цөмийн эрчим хүч ашиглах заалт байхгүй. Харин цөмийн технологи ашиглах, цацраг идэвхт ашигт малтмалыг олборлох заалт байгаа. Энэ нь ураны исэлд хүртэлх үе шаттай явагддаг. Тэгэхээр шар нунтаг буюу ураны ислийг үйлдвэрлэнэ гэж ойлгох хэрэгтэй.
-Ураныг үйлдэрлэлд хэрэглэх хоргүй технологи бий юу?
-Хайгуулд маш өндөр технологийг ашиглаж байна. Олборлолт, боловсруулалтад ч гэсэн. Ураныг ил, далд, уусган баяжуулах, дайвар гэх мэт маш олон аргаар олборлож байна. Ил олборлолтын үед тоосонцор үүсгэхгүй байх усжуулалтын систем ашиглах жишээтэй. Далд аргаар бол газрын гадаргуу дээр хор гадагшлахгүй. Төмрийн хүдэр олборлоход асар их хүхрийн хүчлийг газрын гүн рүү шахаад хаядаг гэсэн ойлголт байдаг. Энэ нь эсрэгээрээ юм. Өөрөөр хэлбэл, эргүүлж битүү циклээр буцааж авдаг. Хүхэр үлдсэн саармагжсан эсэхэд давхар хяналт тавьж ажилладаг.
-Ер нь уранаас хэр хаягдал гардаг вэ?
-Ямар ч ашигт малтмалд технологийн хаягдал, бохирдол гардаг. Ураны тухайд бага агууламжтай хүдэр эдийн засгийн ач холбогдол багатай тул ил олборлосон тохиолдолд буцааж булдаг. Дээрээс нь нөхөн сэргээлт хийж хуучин төрхөнд нь оруулдаг. Олборлолт боловсруулалтад өндөр агууламжтай уранд хаягдал бараг гарахгүй.
