Ураны нөлөөгөөр эрүүл мэндээрээ хохирсон  Дорнод аймгийн Мардай дахь гаалийн салбарын эрхлэгч асан, гаалийн улсын байцаагч  Д.Элчбат АНУ-д дахин мэс засалд орох гэж байгааг бид мэдээлсэн билээ. Манай нийтлэлийн мөрөөр түүний журмын анд Сэлэнгэ аймаг дахь Гаалийн газрын гаалийн улсын байцаагч Д.Сайнбуян захидал   ирүүлснийг бүрэн хээр нь хүргэж байна.

Улаанбаатар хотоос зүүн хойш 960 км, Дорнод аймгийн Чойбалсан хо­тоос хойш 120 км-т Баян­дун сумын нутагт оршдог  ураны ордыг судлах ажил 1970 оноос эхэлжээ.

Энэ­хүү ордыг ашигла­хын тулд гүний усны цоо­ног гаргаж, 20 км ус дам­жуулах шугам Улз голоос тат­сан аж. ОХУ-ын Хар нуурын УЦС-аас Мар­дайн орд руу татсан өндөр хүчдэлийн 110 квт шугам болон 25 мегаваттын ди­зель цахил­гаан станцтай.

Орд газруудыг түшиг­лэн бай­гуулсан Эрдэс хэ­мээх хаалттай сууринд зөв­хөн оросууд л тусгай зөвшөөр­лөөр нэвтэрч бай­лаа. Чита-Чойбалсангийн төмөр зам руу Чингисийн далан өр­төөгөөр нийлдэг 130 гаруй км төмөр замаар Мардай­гаас өдөр болгон хүдэр ач­сан галт тэрэгний цуваа, өндөржүүлсэн хам­гаа­лалт­тай­гаар Оросыг зорьдог байв. Мардайд галт тэрэг­ний ачих, буул­гах гурван станц байсан. Эдгээрийн эхнийх Дор­нод орд дээр, дараагийнх тос­гоны урд талд, төгсгөлийнх нь Гур­ванбулаг орд дээр байсан аж. Энэхүү Эрдэс-Мар­дай хэмээн нэрлэгд­сэн уур­хайч­дын хотоос Ульхан­майхан боомтоор гарах ав­то замтай, Красно­ка­менск-Мардайн хоо­ронд шууд нислэг бүхий олон улсын нисэх буудал­тай. Эрдэс-Мардайг ту­хайн үед “Монголгео­логи”-ийн харьяа Уур­хайчдын хот хэмээн нэ­рийдэж, тус  хотод Дорнод аймгийн Мардай дахь гаа­лийн сал­бар үйл ажил­лагаа явуулж байлаа. Энэ үед Мардайд 10000 орос ир­гэн  амьдарч  ажиллаж байжээ.

Энэхүү хаалттай бүсэд Монголын талаас хоёр  гаальчин ажилладаг байс­наас нэг нь  бидний халуун ам бүлд багтаж, эх орны  даалгавар болоод өргөсөн тангарагынхаа дагуу Дор­но­дын хязгаарт ажиллаж, амьдарч  байсан өдгөө  АНУ-д хүнд өвчний учир эх орондоо ирж чадахгүй яваа гаалийн улсын бай­цаагч, Мардай дахь гаа­лийн салбарын эрхлэгч асан Даш-Оригийн Элчбат юм.

Д.Элчбат 1962 онд Улаан­баатар хотод төрсөн. 1980-1987 онд БНБАУ-ын Софи  хотын ЭЗДС-ийг Олон улсын эдийн засагч мэргэжлээр төгссөн юм. Болгар, польш, орос, гер­ман хэлтэй. 1988 онд БНАГУ-ын Гаалийн дээд сургуульд мэргэжил дээш­лүүлсэн, гааль хэмээх эх орны алтан босгыг түшил­цэж 19 жил баяр гуниг, аз жаргалаа бидний л адил өнгөрүүлэн алтанхан залуу насныхаа ид оргил үеийг төрийн саарал хувцас­тайгаа элээ­сэн журмын анд минь билээ.

1990 оны ардчиллын халуун салхи сэвэлзсэн цагаан морин жилийн хувьс­галын их түрлэг  шуу­гианд Монгол орон хаврын зөөлөн салхин дор хонхон дуутай жагссан өдрүүдийг монгол хүн бүр санадаг.  Тэгвэл тэр  л үед Улаанбаатар хот дахь гаа­лийн газрын гаалийн ул­сын байцаагч Д.Элчбатад эх орон  даалгавар өгч,  гадаад оронд эдийн зас­гийн өндөр боловсрол эзэмш­сэн, гадаад хэлний өргөн мэдлэгтэй хэмээн тухай үеийн гаалийн удир­дах төв байгууллага өндөр итгэл хүлээлгэн  Дорнод аймгийн Мардай дахь гаа­лийн салбарын эрхлэгчээр томилсон байдаг.

Залуу халуун насны ид хавыг үзүүлэн, хийж бү­тээ­хийн хүсэл, зоригоор тэмүүлсэн залуу  эх орны­хоо нэрийг өргөн ажилла­хаар, өргөсөн тангарагтаа үнэнчээ илэрхийлэн эрт­ний домогт Дорнод Монго­л­ын их талын баруун үзүүрт орших Мардай-Эрдэс хэмээх хэн хүний бараг мэдэхгүй шахам “нууц” хотод төрийн “элч” болон ирсэн билээ.

 Ийнхүү төрийн элч, гаалийн элч Д.Элчбат 1990-1996 онд Мардай-Эрдэс дэх гаалийн бай­гуул­лагад тасралтгүй зур­гаан жил ажиллахдаа ура­ны олборлолтонд гаалийн хя­налт тавих, гаалийн хууль тогтоомж сурталч­лах, гаа­лийн зөрчлөөс урьд­чилан сэргийлэх зэр­гээр өргөсөн тангарагтаа хоёргүй сэт­гэлээр хандан эрүүл мэнд, амь насаа үл хайхран  ажилласан юм. Хүний амьдрал өөрөө түү­хээ бүтээж байдаг хэдий ч амьдралаас тусдаа гэгээ­рэл, ертөнцөөс хол бурх­ныг хайх хэрэггүй гэдэг. Зургаан жилийн хуга­цаанд өндөр хамгаалалтын дор цувах эрдэс ачсан галт тэрэг шалгах, ураны ол­борлолтонд гаалийн хяналт тавих ажлыг зохион бай­гуулна гэсэн  ажлын өндөр шаардлагыг  өөртөө тавин ажилласан. Хаалттай хо­тод хэн хүнийг оруулахыг дэг журмаараа хориглосон учир бүхий л зүйлд хар биеэрээ зүтгэн он жилийг өнгөрөөжээ. Мардайн ура­ны уурхайг оросууд нэг л өдөр хаагаад нутгийн зүг ирсэн шигээ буцсан. Энэ үед Мардайн гаалийн сал­бар татан буугдаж салба­рын эрхлэгч маань Улаан­баатар хот дахь гаалийн газар гаалийн улсын бай­цаагчаар томилогдон ирэв. Энэ үеэс ураны тоосон­цорын хордлого хэмээх  өвчний шинж тэмдэг илэрч бие эрхтэнд нь өөрчлөлт гарч эхэлсэн юм.

Учир нь Д.Элчбатыг ажиллаж буй үед үйлд­вэрлэлийн туршилтууд явагддаг байсан бөгөөд хөдөлмөр хамгааллын бо­лоод үйл ажиллагааны аюулгүй байдлын алдагд­лаас болж эрүүл мэндэд нь хортой нөлөөлсөн байна.

Ураны энэхүү тоосон­цор нь нүдэнд харагдах­гүй, гарт баригдахгүй, үнэр амтгүй, байгаль дээ­рээ газрын хэвлийд царц­маг хэлбэрээр оршдог бө­гөөд ураны ордыг олбор­лож эхлэхэд ад чөтгөр лонх­ноос гарч ирэх мэт болдог ажээ. Олборлолт эхэлсэн тэрхэн даруйд ураны дотоод дахь тэнц­вэрт байдал алдагдаж, ур­вал задралын явц нь идэвх­жин, цацрагийн хүч нэмэгдэж гадагш алдагдах аюул нүүрлэдэг. Тодруул­бал, хүн мал идэвхт изотоп бүхий  тоосонцороор амьс­галсны улмаас эрүүл мэн­дээрээ ноцтой хохирдог байна. Нүдэнд үл үзэгдэх цацраг идэвхт тоосонцо­рыг хоол ундтай хэрэг­лэсэн эсвэл онгорхой шарх гэмтлээр нэвчсэн тохиолдолд тоосонцор цус­ны эргэлтэнд орж, бүх биеэр чөлөөтэй эргэх явц­даа цацраг хор түгээдэг.  Хожуу хойно хорт хавдар тусах, амьгүй болон төрөл­хийн гажигтай хүүхэд тө­рөх зэргээр эд эрхтэнд төрөл бүрийн хор нөлөөг цусанд орсон цацраг идэвхт изотоп үзүүлдэг ажээ.

Энэ л аюулт өвчин  Д.Элчбат хэмээх гаалийн байгууллагад ажилласан 19.6 жилийнхээ зургаан  жилийг Мардайн гаалийн салбарт ажиллаж хөдөл­мөрлөсөн идэр залууд хэлж биш хийсч ирэн зов­лонгийн далайд шидсэн юм. Өвчний эсрэг өөрийн чадах бүхнийг хийсэн атал сайжрахгүй байсаар 2000 оны аравдугаар  сард Мон­голд баруун хөлөндөө хиймэл түнх хийлгэх мэс засалд орсон  ч жилийн дараа зүүн хөлний түнхэд үсэрхийлэн 2001 онд дахин мэс засалд оров.

Тэрхүү амь нас дэн­жигнэсэн хэцүү үед ажил амьдралаа зохицуулан, үүрэгт ажлаа хийж явсан боловч  ураны хордлогын улмаас даамжирсан ясны өвчин нь улам хүндэрсэн тул 2006 онд Буянт-Ухаа дахь гаалийн газар ажил­лаж байхдаа  чөлөө авч, өөрийн амьдарч байсан орон байраа зараад алс хол АНУ-д эмчлүүлэхээр эх орон, элгэн садан, хайртай бүхнээ орхиод аюулт өвч­нөөс ангижрахын гэгээн хүсэл тээн эх нутгийнхаа хилийн дээсийг  алхсан юм.

Тэр эр хүний сэтгэ­лийн их ухаан, зориг гар­гаж дурлалт бүсгүйгээ зов­лон болоод сэтгэлийн дарамтанд байлгахгүй, хүний сайхан охин үрийг зовоохгүй гэсэндээ гэгээн хайр сэтгэлээ ч илчилж чадалгүй хорвоог ганцаа­раа туулах болсон. Амьд­ралын энэ л гашуун үнэнд эр хүний сэтгэлийн аугаа их нүнжиг оршдог юм­санж. Энэхүү аюулт өвчин гэр бүлтэй, үр хүүхэдтэй болох, үр удмаа үлдээх хүний амьдралын сайн, сайхан бүхнийг аван од­сон нь юутай гаслантай.

 Харийн орон, хүний нутгийн салхин дор цацраг идэвхт хордлогын хор нө­лөөллийн улмаас анх эхэл­сэн ясны өвчнөө эдгээх урт удаан хугацааны эм­чилгээ эхэлсэн. Хэдий тийм боловч өвчин улам хүндэрч, сайжрахгүй бай­сан тул 2012 оны есдүгээр сарын 6-нд баруун хөлдөө хиймэл түнх шинээр суул­гах 180 мянган ам.дол­ларын өртөг бүхий мэс засалд хамаг эд хөрөнгөө зарж борлуулан байж ороод, одоо АНУ-ын Кон­корд хотын эмнэлэгт гур­ван  сарын хугацаатай сэргээн засварлах, нөхөн сэргээх эмчилгээ хийл­гүү­лэх зар­далгүй болоод байгаа.

Үүний зэрэгцээ баруун хөлөнд хийсэн хиймэл түнхний  хагалгаатай зэ­рэг­цэн зүүн хөлд дахин өөрчлөлт гарч эхлэн аюул гамшиг дахин сэтгэлзүйн цочролд оруулаад байгаа билээ. Баруун хөлний эд­гэ­рэлт нөхөн сэргээлтээс шалтгаалан зүүн хөлөнд хийх хагалгааг АНУ-ын эмч нар 2013 оны арван­нэгдүгээр сард хийхээр төлөвлөж байна.

Хагалгаа бүрийн өмнө эдгэхийн төлөө бурхандаа залбирсан, хоёр хөл дээрээ босоод эх нутгийнхаа зүг хүлгийн жолоо залах, хамт олонтойгоо учран золго­хын  хүсэл эрмэлзлэл нь усны ундрага шиг борги­лон байгаа биз ээ. Зүүдэнд нь Монгол нутгийн минь цэнхэр тэнгэр, морин хуу­рын татлага, дагшин сал­хи­ны чимээ, тэнгэр чимэг­лэн сүрэглэх шувуудын дуу, өргөн уулс ус маань харагддаг гэсэн.

Өөдрөг сэтгэлдээ мон­гол хүний сэтгэлийн их зориг, тэвчээр гаргаж би эдгэрнэ, би буцаад эх орондоо, элгэн түмэндээ холын орноос буцаж ирнэ гэсэн гэгээн тэмүүллээр даль жигүүрээ хийн  эх орноо санан дурсан сууна гэсэн. Ажил амьдралаа зориулан байсан гаалийн албаны 100 жилийн  ой болох тухай мэдээг аль хэдийн сонсчихсон холын чимээ чагнан сэтгэлдээ догдлон бодлоо имхэрдэн байгаа. 

 Хүн хүнээ хайрлахын гэгээн тусгал хүмүүний амьдралыг чимж явдаг хэмээн ойлгодог билээ бид. Ирж буцахын нэг жимтэй энэ хорвоод хүний амьдрал мөнх бус учраас ядарсан, зовсон нэгэндээ урам зориг өгч, сэтгэлийн их тэнхээ хайрлавал хүн болсны ач гавьяа мөн билээ.

Монголын гааль хэ­мээх өргөн дэлгэр үйл ажиллагаатай,  хүн чана­рын бурхад цугласан энэ өргөөнд үе үеийн аавын хүү, ээжийн охид орж, гарч л байдаг. Тиймийн учир эргэх холбоондоо нарны  алтан цацраг гий­гүү­лэн дараа дараагийн үеийнхэндээ сэтгэл зүрх­ний гэгээн тунгалаг сай­хан зан үйл, биендээ ту­салж дэмжихийн ариун үйлийг удамшуулвал гааль­чин бидний ариун холбоо тэр биз ээ. Зовсон цагт нөхрийн чанар таниг­дана гэдэг.

 АНУ-ын Конкорд хо­тын эмнэлэгт эмчлүүлж буй гаалийн улсын бай­цаагч  Д.Элчбатын зүг гаальчид бид тусламжийн өгөөмөр гараа тэнийлгэн эрхэм нөхөртөө хүн чана­рын гэрэлт дуулал өргөе. Тэр маань эх орондоо эр­гэж ирээд та бидний зүг баярын халуун нулимс дуслуулан зогсох агшинг сэтгэл зүрхэндээ харц­гаая. Бид бүгдээр хичнээн жаргалтай байх бол оо. Олны хүч оломгүй далай билээ. Туслацгаая гааль­чидаа. Нэгдэцгээе!