Б.СОЛОНГО
Одоогоос зургаан жилийн өмнө “мэндэлсэн” Ашигт малтмалын тухай хууль үүргээ хэтэрхий муу гүйцэтгэсэн учир албан үүргээс нь “чөлөөлөхөөс” аргагүй болсныг төр, хөрөнгө оруулагч, олон нийт бүгд хүлээн зөвшөөрдөг юм. 20 жилийн түүхтэй уул уурхайн салбарын харилцааг хамгийн зөвөөр зохицуулах төгс хуулийг боловсруулах шаардлага нэн түрүүнд байлаа. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан Ашигт малтмалын хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл уул уурхайн салбарынхны гол сэдэв боллоо. Оюутолгой, Тавантолгой гээд шуугиантай, ээдрээтэй олон асуудлыг түр мартаж, шинэхэн хуулийн төслийг хэн хүнгүй анхааралтай судалж байна. Одоогийн Ашигт малтмалын хуулийн онгорхой, цоорхойг бөглөж, орчин үеийн шаардлагад нийцүүлэн өөрчлөх үүрэгтэй байсан ч хөрөнгө оруулагчдыг чангалах сэтгэлийн хөдөлгөөндөө хэт автаад, гадны хуулиудаас түүж нийлүүлэн боловсруулсан гэж шинэ хуулийн төслийг чамлах хүн олон байна.
ГЕОЛОГИЧ ХЭРЭГГҮЙ
Замбараагүй лиценз олголтыг цэгцлэх зорилготой нь тодорхой боловч “нуухыг нь авах гээд нүдийг нь сохлов” гэгчийг тод харуулсан заалт нь уул уурхайн үйл ажиллагаа эрхлэх талбайг төрөөс сонгож, зарлана гэжээ. Төслөөр бол төрийн захиргааны төв байгууллага буюу Уул уурхайн яам, эсвэл Ашигт малтмалын газар сонгосон талбайгаа жил бүрийн хоёрдугаар сарын эхний долоо хоногт зарласнаар сонгон шалгаруулалт явуулж ялсан компани нь тус талбайд эрэл хийх тусгай зөвшөөрөл авах юм. Төрийн байгууллага нь ингэхдээ заавал тухайн нутгийн ИТХ, Засаг даргын тамгын газраас зөвшөөрөл авах ёстой. Хэрэв нутгийн удирдлага татгалзвал дахин дөрвөн жилд тухайн газарт сонгон шалгаруулалт явуулахгүй. Уул уурхайн олборлолт нь геологичдоос эхтэй гэдгийг энд ор тас мартсан нь харагдаж байна. Геологич судалгаа хийсний үндсэнд хайгуул хийж, ашигт малтмал байгааг нь мэддэг энгийн дүрмийг шинэ хуулиар гажуудуулжээ. Хэрэв энэ хууль батлагдвал геологич мэргэжилтэй хүмүүс уул уурхайн компанид биш Ашигт малтмалын газар, Уул уурхайн яам, эсвэл аль нэг аймгийн Засаг даргын тамгын газарт ажилд орохоор бүртгүүлсэн нь дээр бололтой.
ОРОН НУТАГТ ХҮНД СУРТЛЫГ ЦЭЦЭГЛҮҮЛЭХ ҮҮ?
Шинэчилсэн хуулийн төслөөр уул уурхайн салбарыг орон нутгийн удирдлагад тэрчигт нь даалгасан гэхэд хилсдэхгүй. Бүх шатны дамжлага тухайн аймгийн ИТХ, Засаг даргаар дамжих болж байгаа юм. Тэд сонгон шалгаруулалт явуулах талбайг зарлахаас эхлээд эрэл, хайгуул, олборлолт, боловсруулалтын ажил гүйцэтгэх зөвшөөрлийг олгоно. Дээрээс нь хянана, таслана, талбайг нь улсын нөөцөд эсвэл орон нутгийн хэрэгцээнд авна. Энэ бүх эрхийг шинэ хуулиар олгосон. Уул уурхайн компаниуд орон нутгийн удирдлагатайгаа нягт хамтран ажиллах шаардлагатай болсон нь энэ. Ингэхдээ мөнгө, хөрөнгөтэй нь ажлаа тун ч амархан бүтээх нь ойлгомжтой. Хэрэв тус компанийн эрэл, хайгуулын тусгай зөвшөөрөл гарсан бол бүртгүүлснээс хойш гурван сарын дотор орон нутгийн удирдлагуудтай хамтран ажиллах гэрээ, бас орон нутаг хөгжүүлэх гэрээ байгуулах учиртай. Тэр гэрээнд орон нутагт дэд бүтцийг сайжруулах, нийгмийн үйлчилгээг сайжруулах, иргэдийн үйлдвэрлэл, бизнесийг дэмжих, иргэдийг ажлын байраар хангах, байгаль орчны төлөв байдлыг сайжруулах үүргийг компани хүлээх юм. Хэрэв ийм гэрээ байгуулахгүй бол тусгай зөвшөөрлийг нь цуцлах санал хүргүүлэх эрх орон нутагт бий. Саяхан нэг компанийн захирал цахилгаан станц бариулна гээд суучихвал яах билээ гэж халаглаж байсан. Энэ бүх шат дамжлага, хэлэлцээ, гэрээний цаана авилга, хээл хахууль жинхэнэ утгаараа нэмэгдэхгүй гэх баталгаа байхгүй нь яалт ч үгүй үнэн юм.
ХОЁРЫГ ДӨРӨВ БОЛГОХ НЬ ЗАРЧМЫН ЯМАР ЯЛГААТАЙ ВЭ
Өнгөрсөн 20 жилд уул уурхайн компаниудын тарьсан балаг ч их, оруулсан хувь нэмэр ч арвин. Уул уурхайн салбарын эрчимтэй хөгжлийн ачаар манай улсын эдийн засаг ганцхан жилийн дотор 17 хувиар өсч, гадныхныг гайхуулаад авсан. Нөгөө талдаа компанийн хариуцлага, байгаль орчны доройтол, бохирдол гээд олон сөрөг зүйл ч бий. Шинэчилсэн хуулиар уул уурхайн компаниудад хүлээлгэх хариуцлага болон нөхөн сэргээлт, уурхайн хаалтын талаар өмнө нь байгаагүй шинэ заалтуудыг оруулсан нь сайшаалтай. Гэвч бизнес эрхлэгч, хөрөнгө оруулагчдын хариуцлагыг сайжруулахаасаа илүү халширч, ойртохооргүй болгосон заалтууд байгааг эрдэмтэн, судлаачид хэлсээр байна. Өмнө нь хайгуулын болон ашиглалтын тусгай зөвшөөрөл гэж олгодог байсан бол одоо эрэл, хайгуул, олборлолт, боловсруулалт болж хоёр дахин үржжээ. Эрлийн тусгай зөвшөөрлийг дөрөв, хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг таван жил хүртэл олгоно. Энэ хугацааг сунгахгүй. Хэрэв хугацаандаа багтаж олборлолтоо эхлүүлж чадахгүй бол тухайн компанийн хохь болно гэсэн үг. Монголын Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Н.Алгаа хоёр өдрийн өмнө “Өдрийн сонин”-д ингэж бичсэн байна билээ. “Хайгуул хийх санаа сэдэл бий болсноос хойш орд нээж олох, цаашилбал олборлолт эхлэх хүртэлх хугацааг ашигт малтмалын эрхзүй судлаачид бойжилтын үе гэж нэрлэдэг. Энэ хугацааг дунджаар 9-13 жил гэж тогтоосон байдаг. Дэлхийн 20 улсад 50 орд нээсэн, хамгийн бага нь зургаа, хамгийн их нь 48 жил байсныг тогтоосон” гэжээ. Хайгуулын үйл ажиллагаа нь зардал өндөртэй хэрнээ тун ч эрсдэлтэй гэдгийг компаниуд нэгэн дуугаар хэлдэг. Тэгэхээр манай улсын шинэ хуулиар олгох гэж байгаа есөн жил тэдний хувьд мөрийтэй тоглоом мэт санагдах биз. Олборлолт, боловсруулалтын тусгай зөвшөөрлөө авснаас хойш зургаан сарын дотор багтаж ТЭЗҮ-гээ боловсруулахыг шаардсан нь огтхон ч боломжгүй зүйл гэж “Green trends” компанийн гүйцэтгэх захирал Б.Алтангэрэл хэлсэн. Компаниуд дөрвөн төрлийн тусгай зөвшөөрлөө нэг, нэгээр нь авсныхаа дараа орон нутгийн удирдлагаас дахин эрэл хийх ажил гүйцэтгэх зөвшөөрөл, хайгуул хийх ажил гүйцэтгэх зөвшөөрөл, олборлолт хийх ажил гүйцэтгэх зөвшөөрөл, боловсруулалтын ажил гүйцэтгэх зөвшөөрөл гэгчийг дахин авна. Ерөөс уул уурхайн хариуцлагагүй байдал, нөхөн сэргээлт, байгалийн доройтол зэрэг өнөөдөр тулгамдаад байгаа хэцүү зүйлсийг шийдвэрлэх хууль гэхээс илүү хөрөнгө оруулагчдыг хавчсан, чирэгдүүлсэн, айлгасан төсөл болчихоо юу даа гэдэгт олон хүн санал нэг байсан юм. Үүний бас нэг жишээ нь тусгай зөвшөөрөл цуцлах үндэслэлийг 13 болгож нэмэгдүүлсний зэрэгцээ үүнд оролцох төрийн захиргааны байгууллага болон бусад субьектууд олноор оролцохоор байгаа нь хүнд суртлыг ихээр нэмэгдүүлэхээс гадна захиргааны хэргийн шүүхийн маргаан ихсэх магадлалтай байгааг ч сануулж байв.
ҮНДЭСНИЙ ЭРДЭС БАЯЛГИЙН МЭДЭЭЛЛИЙН НЭГДСЭН САН
Уул уурхайн салбарын мэдээлэл олон нийтэд тийм ч нээлттэй байдаггүй. Харин шинэчилсэн хуулийн төсөлд тусгасан нэг талархууштай заалт нь Үндэсний эрдэс баялагийн мэдээллийн сантай болж буй. Тус санд гурван хэсэг байх ба эхнийх нь буюу геологийн мэдээллийн санд газрын хэвлийн геологийн тогтоц, гадаргын хэв шинж, эрдэс баялгийн талаарх судалгааны мэдээ, тайлан, анхдагч баримт бичгүүд, эрдэс чулуулгийн дээж, үзүүлэн, хавсралт зураг, эрэл, хайгуулын ажлаар тодорхойлсон ашигт малтмалын геологийн нөөц, тэдгээртэй холбоотой бусад мэдээллийг төвлөрүүлнэ. Харин Ашигт малтмалын нөөцийн санд ашигт малтмалын ордын үйлдвэрлэлийн нөөц, нөөцийн хөдөлгөөн, техник эдийн засгийн үндэслэл, бүтээгдэхүүний стандарт, технологи, уурхайн үйл ажиллагааны тайлан мэдээ, үйлдвэрлэлийн хаягдал зэргийг нэгтгэнэ. Газрын тосны нөөцийн санд түүнд төвлөрүүлэх мэдээлэл, холбогдох журмыг Газрын тосны тухай хуулиар тогтоож олон нийтэд нээлттэй байхаар заажээ.
СТРАТЕГИЙН ОРДУУДАА ГАРГУУНД НЬ ХАЯХ УУ?
Шинэчилсэн хуулийн төсөлд тусгасан бас нэг гол санаа нь одоогийн бүртгэлтэй байгаа стратегийн 15 ордыг хэвээр үлдээж, нэмж бүртгэхгүй тухай. Ерөөс стратегийн ач холбогдолтой орд гэдэг ойлголтыг халж стратегийн ач холбогдолтой ашигт малтмал гэж байхаар тусгасан. Гэтэл өнөөдрийн байдлаар манай улсад стратегийн чухал ач холбогдолтой 1000 гаруй орд бий гэдэг. Үүнээс зөвхөн 15-ыг нь хамруулчихаад, үлдсэнийг нь ямар ч төрийн бодлогогүй, хязгаарлалтгүй ашиглана гэсэн санаа уг хуулиас цухалзаж байгааг эдийн засагчид шүүмжилж байна. Шинэ хуульд стратегийн ач холбогдолтой эрдсийн баялаг гэдэгт ус, газрын тос, байгалийн хий, цацраг идэвхит ашигт малтмал, газрын ховор элементийг хамааруулна гэж заажээ. Гэтэл манай улсад хамгийн их ашиг өгдөг, мөн хамгийн их олборлодог нүүрс, зэс, алт зэргийг яах гээд байгааг шинэ хуульд тодорхой заасангүй.
МАРТАГДСАН НЬ
Ерөнхийлөгчийн санаачилж боловсруулсан хууль хэтэрхий тойм маягтай, задлах шаардлагатай, дээрээс нь орхигдуулж, мартсан заалт олон байгааг шүүмжлэгчид хэлж байна. Тухайлбал, боловсруулалтын тусгай зөвшөөрөл авна гэснээс биш боловсруулах үйлдвэртэй холбоотой хуулийн заалт байхгүй. Уул уурхайн компанийг дамлаж худалдаалах харилцааг зохицуулаагүй гэх мэт. 2005 оноос хойш зохион байгуулалтад орохоор хичээж байгаа бичил уурхайчдын тухай нэг ч үсэг энэ хуульд байхгүй. Хэрэв Ашигт малтмалын хуульдаа бичил уурхайчдын талаар оруулахгүй бол тэдний долоон жилийн хөдөлмөр талаар болно. Энэ мэтчилэн Ашигт малтмалын шинэчилсэн хуулийн төслийг эргэн харж, тунгаан бодож, эргэцүүлж, хэлэлцэх шаардлагатай олон зүйл байгааг дахин сануулья.
