Д.МЯГМАР

Газрын тос нь өдгөө хамгийн чухал түүхий эд билээ. Дэлхийн зах зээл дээрх газрын тосны эрэлт, нийлүүлэлтэд олон төрлийн хүчин зүйлс нөлөөлдөг ба газрын тосны үнийн эдийн засагт үзүүлэх нөлөө ч дэлхий нийтийн анхаарлын төвд байсаар байна. Монгол Улс шатахууны хувьд зөвхөн нэг улсаас шууд хамаарч байгаа нь эдийн засгийн тогтвортой байдалд нөлөөлөөд байгаа томоохон эрсдэл юм. Сүүлийн үед манай улс нефть олборлогч, экспортлогч улс болсноо зарласантай холбоотой энэ салбарт ажиллаж буй компаниудын үйл ажиллагааг судалж, мэдээллийг үнэн зөв, бодитой тэнцвэртэй хүргэхийн тулд Монгол Улсад газрын тосны хайгуул, олборлолтын ажлаараа тэргүүлж буй “ПетроЧайна Дачин Тамсаг” компанийн гүйцэтгэх захирал С.Мэргэнсодтой ярилцлаа.

-Манай Улс газрын тосны олборлогч орон болсноо зарласнаар дотоод­доо түүхий тосоо боловсруулж хэрэгцээгээ хангах бодлогоор эхний ээлжид Дархан-Уулд жилдээ хоёр сая тонн газрын тос боловсруулах хүчин чадал бүхий үйлдвэр барих гэж байна. Танайх энэ үйлдвэрийг түүхий эдээр нь хангаж чадах уу?

-Манайх 2005-2011 онд 886 490 тонн тос олборлосон бол өнгөрсөн онд л гэхэд үүний бараг тал нь буюу 410 000 тонн тос олборлоод байна. Хэдийгээр цаашид олбор­лолтын хэмжээ нэмэгдэх хэдий ч Дарханы үйлдвэ­рийн хэрэгцээг дангаараа хангаж чадахгүй л болов уу. Ер нь Монгол Улсын хэмжээнд газрын тосны хайгуулыг бүрэн дүүрэн явуулж нөөцийг нь тог­тоос­ноор үйлдвэр­лэлийн олборлолт явуулбал боловсруулах түүхий эдээр байнга, тасралтгүй хангах боломж бүрдэх байх.

-Тамсагийн газрын тосны олборлолт нь Өвөр­монголын Хөлөнбуйр аймгийн сав газартай нэг бассейнд оршдог тул хилийн наана, цаана л хийж байна гэсэн үг. Гэтэл газ­рын тосны баялгаа Хөлөн­буйр хүртэж хөгжиж бай­хад Дорнод аймаг бахь байдгаараа, Матад сум юу ч хүртээгүй байна гэж хүмүүс ярьцгаадагт ямар хариулт өгөх вэ?

-Тамсагийн сав газ­раас олборлосон тосны борлуулалтаас БХГ-нд заасны дагуу зохих хувийг Газрын тосны газраар дамжуулан Монгол Улсад тушаадаг л даа. Гэрээндээ тэгж заасан байдаг. Нэг үгээр орон нутагт шууд орлого болгож өгөх бус холбогдох төрийн бай­гуул­лагаар дамжуулж улсын төсөвт өгнө гэсэн үг. Одоогийн байдлаар 198 сая ам.долларыг Мон­голын Засгийн газарт ту­шаасан байгаа. Дачин­гийн орд газраас олборло­сон тосны орлогыг ч мөн л шууд харъяа мужид бус холбогдох төрийн бай­гууллагуудаар дамжуулан Хятад Улсын төсөвт оруулдаг. Тухай муж нь байгалийн баялагаас их ашиг олж улсад тушаасан эсэхээс шууд хамаарах­гүйгээр төр нь төсвөөсөө орон нутгийг ямар хэм­жээгээр хэрхэн хөгжүүлэх талаар бодлого, төлөвлөгөө гаргаж тухайн мужуудад санхүүжилт олгодог.

Манай компанийн хувьд нийгмийн хариуц­лагаа биелүүлж ирсэн бөгөөд нийт 1.85 сая ам.долларын хандив тус­ламж үзүүлснээс орон нутгийн хөгжилд зориулж 1.6 сая ам.доллар зар­цуулаад байгаа.

-Танай компанийг Монгол Улсад их хэм­жээний хөрөнгө оруулалт хийлээ гэдэг. Орон нутагт үүний үр нөлөө тусдаггүй гэж гомдоллох хүн олон бий. Энэ талаар та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Хөрөнгө оруулалт нь хувьцаа эзэмших эсвэл тухайн төслийг санхүү­жүүлэх гэх мэт хэлбэрээр явагддаг л даа. Манай компанийн хувьд Там­сагийн төслийг хэрэг­жүүлэхэд шаардагдах санхүүжилтийг гаргаж байгаагаараа Монгол Улсын газрын тосны салбарт л хийж буй хө­рөнгө оруулалт юм. Манай компани нь Тамсагийн сав газарт 2005 оноос хойш нийт 1.7 тэрбум ам.дол­ларын хөрөнгө оруулсан.  Энэ нь үндсэндээ газрын тосны хайгуул, олбор­лолтын үйл ажиллагаанд холбогдон гарах зардал л даа. Гэхдээ манай ком­пани нийгмийн хариуц­лагаа хэрэгжүүлж орон нутгийн хөгжилд нэмэр болох үүднээс өнгөрсөн хугацаанд аймгийн болон сумдын ЗДТГ-тай хамт­ран ажиллаж ирсэн. Энэ ажлынхаа хүрээнд аймагт 70 мянган ам.доллар, Матад суманд 30 мянган ам.доллар хандивлах, тухайн үед сум орон нутгийн захиргаанаас тавьсан хүсэлтийн дагуу хэрэгжүүлж буй тодорхой төсөл, учирсан байгалийн гамшгийг арилгах, ойн арга хэмжээг зохион бай­гуулах гэх мэт олон төр­лийн үйл ажиллагаанд шаардагдах мөнгөн тус­лам­жийг үзүүлж ирсэн. Сургууль, цэцэрлэг, эм­нэлгийн нөхцлийг сайж­руулах, хүнд өвчтэй хүүх­дүүдэд эмчилгээний зардал нэмэрлэх, орон нутгийн иргэдийн ундны цэвэр усны асуудлыг шийдвэрлэх гэх мэт олон төрлийн сайн санааны үйлсийг хэрэгжүүлж ирснийг нутгийн олон хэлүүлэлтгүй мэдэх байх. Энэ бүхэн маань орон нутгийн хөгжилд оруулсан нэг хэлбэрийн хөрөнгө оруулалт гэж хэлж болно. Мөн орон нутгийн ажил­гүйдлийг бууруулах хү­рээнд аймаг, сумдын иргэ­дийг ажилд авч, мэргэжил олгох сургалт зохион бай­гуулдаг. 2006 онд манай компани орон нутгаас 155 хүн авч ажиллуулж байсан бол энэ тоо жилээс жилд өсөн нэмэгдэж ирсэн. Оргил үедээ 900 хүрч байсан л даа. Монгол Улсад газрын тосны мэр­гэжлийн ажилчин бэлт­гэдэггүй тул манай ком­пани санаачлагаараа газрын тосны чиглэлээр мэргэжилтэй боловсон хүчин бэлтгэх зорилгоор 2006 оноос Дорнод айм­гийн МСҮТ-тэй хамтран ажиллаж ирсэн. Эхлээд тус сургуулийн багш нарыг Дачин хотноо газ­рын тосны чиглэлийн сургалтад хамруулах, дад­ла­гажуулах, хичээл, сур­галтын хөтөлбөрийг хамтран боловсруулах, дадлагын баазыг бэлтгэх зэргээр ажлаа эхлүүлсэн. 2009 оноос тус сургууль нь газрын тосны ангийг нээж элсэлт авч хүмүүсийг сургаж эхэлсэн. Энэ нь орон нутагт болон Монгол Улсын боловсролын болон газрын тосны салбарт хий­сэн оюуны том хө­рөнгө оруулалт болно. Мөн сая гаруй ам.долларын тоног төхөөрөмж суури­луулах, 20 гаруй мянган ам.долларын тусламж үзүүлэх зэргээр тус сур­гуулийн сургалтын ма­териал, техникийн баазыг хөгжүүлэхэд туслалцаа үзүүлж ирсэн л дээ. Төгсөгчдийн ихэнх нь манай компанид ажил­ладаг. Ер нь манай ком­панийн нийт ажиллагс­дын 80 гаруй хувь нь орон нутгийн иргэд байдаг. Түүнчлэн нутгийн иргэд, аж ахуйн нэгжүүдээс бараа худалдан авах, ажил гүйцэтгүүлэх гэх мэтээр орон нутгийн эдийн засаг, зах зээлийг дэмжиж ажил­ладаг л даа.

-Матад сумын хөг­жилд нэмэр болчихоор ямар ажил хийв. Байгалийн баялгаа ашиглуулаад нутгийн иргэдийн амьдрал дордож байгаа талаар олон нийт шүүмжлэлтэй ханддаг шүү дээ?

-Матад сумын хөгж­лийг дэмжих зорилгоор 2010 онд “Хамтын ажил­лагааны санамж бичиг” үйлдэж  30  мянган ам.дол­лар, сумын зочид буудлыг сэргээн засварлахад 23 сая төгрөг хандивласан. Баяр, наадмын арга хэмжээг ивээн тэтгэх, байгалийн бэрхшээл тохиолдсон үед техник, хүн хүчээр туслах зэргээр ажиллаж ирсэн. Мөн сумын иргэдийн  ундны цэвэр усны асууд­лыг шийдвэрлэсэн. Ногоон байгууламж бий болгоход 300 ширхэг чацарганы мод суулгах, сургууль, цэцэрлэгийн хүүхдүүдэд жил бүр 6-7 сая төгрөгийн бэлэг өгсөн гэх мэт сайн санааны ажил хийсэн шүү. Матад сумыг эрчим хүчинд холбогдоход манай компани онцлох үүрэг гүйцэтгэсэн. Мон­гол Улсад ногдох тосны орлого, газар ашигласны, байгалийн баялгийг ашиг­ласны төлбөрийг Газрын тосны газарт тушаахаар нэгэнт БХГ-нд заасан тул бид гэрээгээ л хэрэг­жүүлдэг. Хэрэв эдгээр төлбөрөөс тодорхой хувийг сум, орон нутаг хүртэж байхаар зохицуулалттай бол орон нутаг тодорхой хэмжээний байнгын орлогыг газрын тосноосоо хүртэж болохоор л доо. Одоо хэлэлцэж буй газрын тосны тухай хуульд ийм заалт суух юм шиг байна билээ. Харин ус ашиглас­ны төлбөрийг тухайн су­манд нь төлдөг. Өнгөрсөн хугацаанд зөвхөн усны төлбөрт 329.9 сая төгрөг төлснөөс зөвхөн Матад суманд л гэхэд 315,6 сая төгрөгийг тушаасан.

-Сүүлийн үед сонин хэвлэлээр “ПетроЧайна Дачин Тамсаг” компанийн  талаар элдвийн мэдээлэл гарч байна. Жишээлбэл, саяхны нэг хэвлэлд танай компанийг БХГ-ээр хаацайлаад Монголд ямар ч татвар төлдөггүй гэж бичсэн байсан. Энэ үнэн үү?

-Газрын тосны салбар хөгжөөгүй, дэд бүтэц дорой, эдийн засгийн чадамж муу орнууд хууль эрхзүйн талдаа татварын хөнгөлөлт үзүүлэх бодлого баримталж хөрөнгө оруу­лагчийнхаа эдийн засгийн эрсдэлийг нь бууруулж өгдөг жишээ байдаг л даа. Ингэж БХГ-ний дагуу Гэрээлэгчийн хөрөнгөөр, эрсдэлийг нь үүрүүлээд газрын тосны хайгуул олборлолтыг явуулж эзэн орон гэрээлэгч хоёр харилцан ашигтайгаар ашгаа хүртдэг. Мэдээж татвар, хураамж өндөр бол ашиг байхгүйтэй адил болох тул хөрөнгө оруулах сонирхол хэнд төрөх вэ. Тийээс Монгол Улс 1990-д онд газрын тосны сал­барт гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд хуулийн таатай орчин бүрдүүлэх үүднээс татва­рын хөнгөлөлт, чөлөө­лөлтийг холбогдох хуу­лиуд­даа тусгасан. Энэ нь гаднын хөрөнгө оруулалт орж ирэх хөшүүрэг болж хайгуул судалгааны аж­лууд өрнөсөн. Жишээ нь, манай компани Тамса­гийн сав газрын гэрээт хоёр талбайнхаа нөөцийг нь тогтоож олборлолтод шилжүүлээд байна. Энэ ажлыг хийхэд их ч эрсдэл хүлээсэн. Их ч хөрөнгө зарцуулсан.

-Тэгвэл татвараас чөлөөлөгдөж ирсэн байх нь ээ?

Бүрэн утгаараа бишээ. 2007 оноос эхлээд гаалийн тарифын, НӨТ, албан татварын хуульд удаа дараа өөрчлөлт оруулж татвар ногдуулах болсон л доо. Нэг үгээр татварын хөнгөлөлт эдлэхээр боль­сон. 2005-2012 онд нийт­дээ 7,3 тэрбум төгрөгийг гааль, НӨТ, онцгой болон албан татварт төлсөн байдаг. Үүнээс гадна хүн амын орлогын албан та­твар, эрүүл мэнд, нийг­мийн даатгалийн шимт­гэл, үйлчилгээний бүхий л төрлийн хураамж гээд аж ахуйн нэгжүүдийн төлвөл зохих бүхий л татвар, хураамжийг холбогдох хууль дүрмийн дагуу төл­дөг л дөө. Дашрамд дурь­дахад БХГ-ний хэрэгжил­тийг хянах үүднээс жил бүр Сангийн яам, Тат­варын ерөнхий газар, Газрын тосны газар, Уул уурхайн яам, Мэргэж­лийн хяналтын ерөнхий газраас томилогдсон ажлын хэс­гийнхэн шалгалт хийдэг.  Түүнчлэн, Уул уурхайн ил тод байдлын санаачлагад улирал бүр зардлын тайлан гаргаж өгдөг. Санаач­лагын зорилго нь нэг талаас  буюу аж ахуйн нэгжүүдээс өгсөнийг, нөгөө талаас буюу Засгийн газрын авсан мөнгийг ил тодоор нийтлэх юм шүү дээ. Ингэж уул, уурхайн аж ахуйн нэгжүүдээс ирсэн тайлан, төрийн байгууллагуудаас ирсэн тайлан тус бүрийг нягтлаж  хөндлөнгийн аудит хийдэг юм. Иймд манай компа­нийн Монгол Улсад төлсөн татвар, төлбөр, хураам­жинд төлсөн мөнгөн дүн задаргаагаараа, эл татвар болон хураамжийг хүлээн авсан төрийн холбогдох байгууллагуудын тайланд мөн туссан байдаг. Харин олборлосон газрын тосыг экспортлоход орлогын албан татвараас чөлөөлөг­дөхөөр холбогдох хуульд заасан байдаг.

-Тамсагийн газрын тосыг өдөр, шөнөгүй ямар ч хараа хяналтгүйгээр гадагш нь тээвэрлэж бай­даг тухай мэдээллийн хувьд ямар тайлбар хэлэх вэ?

-Ийм ташаа мэдээлэл­лийг олонтаа түгээдэгт харамсдаг. Олборлосон бүтээгдэхүүнээ борлуулж байж орлого олно биз дээ. Тэгэхээр түүхий газрын тосыг Монголд өнөөдөр худалдаж авах нөхцөл алга байна. Иймээс Хятадын Үндэсний газрын тосны нэгдсэн корпорацтай ху­далдааны гэрээ байгуулж борлуулж байгаа. Бор­луулсан тосноос БХГ-нд заасан зохих хувийг нь Монгол Улсын Засгийн газарт өгдөг. Одоогийн байдлаар нийтдээ 198 сая ам.долларыг Монгол Улсын Засгийн газарт газрын тосны борлуу­лал­таас ногдох орлого болгон тушаагаад байна. Хил дамнасан тээвэрлэлтийн хувьд  яаж ч бодлоо гэсэн 20 тонын автоцистернийн цувааг хил дээр ажиллаж буй холбогдох бай­гуул­лагын ажилтнууд өдөр, шөнөгүй зүгээр л нэг өнгөрүүлээд байж таа­рахгүй биз дээ. Хил дээр ажиллаж байгаа төрийн байгууллагын ажилтнууд өөр өөрсдийн чиг үүргийг биелүүлэхээр ажиллаж байгаа биз дээ. Тэгэхээр тээвэрлэлтийн хувьд ийм журмаар явагддаг юм л даа: Бааз дээр ачилт хийх бүрийд Газрын тосны газрын  төлөөлөгч хяналт тавьдаг ба ачилтын хэм­жээ, тээвэрлэж буй ма­шины дугаар бүхий тэм­дэг­лэлийг хийж бүртгэл хөтлөнө. Тосны хэм­жилтийг мөн давхар хянах үүднээс хөндлөнгийн “Амбер” компани бас гүйцэтгэнэ. Тосны чана­рыг тодорхойлсон үйлд­вэрлэлийн баазын лабо­раторийн шинжил­гээний бичиг бас дагалдана. Ингээд хил дээр ГЕГ, ХЦУГ, МХЕГ зэрэг бай­гууллага холбогдох бичиг баримт, дагалдах хуудас зэргийг үндэслэж өөр өөрсдийн чиглэлийн хяналт, шалгалтыг хийж бүртгэл хөтлөнө. Үйлд­вэрлэлийн бааз дээр хөтлөсөн мэдээ нь хил, гаалийн газруудын хяналт шалтгалтын мэдээ барим­таар давхар шалгагдан батлагддаг. Ингэж байж л хил гарна шүү дээ. Ингэхээр Монгол Улс экспортож буй тосныхоо хэмжээнээс хамаарч аши­гаа хүртэх тул хяналтаа л сайн тавинаа даа, тийм биз дээ. Экспотын тээвэр­лэлтийг боомтын ажлын цагийн хуваарийн дагуу л гүйцэтгэнэ. Ажлын най­ман цагт л хилээр орж, гарна.

-Үүнээс улбаалаад тээвэрлэлт хийж буй замын тухай сэдэв хөн­дөгдөх нь, Мэнэнгийн тал там болж байгаа талаар мэдээлэл цацагддаг. Тэнд тоо томшгүй донки буюу морин толгой шахуурга суурилуулсан, олон салаа зам үүсч тоос босч, зүлэг ногоогүй болсон тухай бичигддэг шүү дээ?

-Барилга байшин олноороо сүндэрлээд байвал барилгын салбар хөгжиж байна, бүтээн байгуулалт өрнөж байна гэж дүгнэдгийн нэгэн адил тэр морин толгой буюу шахуургын тоо өсөн нэмэгдэх нь газрын тосны салбарын хөгжил, бүтээн байгуулалтыг л илтгэж байгаа хэрэг л дээ. Товчхондоо олборлолт нэмэгдэж байна гэсэн үг. Байгалийн аливаа баял­гийг ашиглахад байгаль орчинд тодорхой хэм­жээгээр сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Гэхдээ баялгийг ашиглахдаа нөхөн сэр­гээл­тийн ажлыг давхар хийх учиртай. Газрын тосны үйл ажиллагаа нь ашигт малтмалтай харьцуулахад байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөлөл харьцангуй бага байдаг л даа, гэхдээ энэ нь байгаль орчныг хамгаа­лах, нөхөн сэргээлтийн ажлыг орхигдуулахаас зайлсхийж байгаа хэрэг биш. Манай компани байгаль орчныг хам­гаалах, нөхөн сэргээх тал дээр жил бүр төлөвлөгөө гаргаж шат дараалсан ажил гүйцэтгэж ирсэн. Том талбайд цооногуудын байршил тархай бутархай байх тул тэдгээрийн хооронд тээвэрлэлт хийхэд зам гардаг. Иймээс Мон­гол орны хуурай цаг уурт олон салаа замаас үүдэн тоосжилт үүддэг. Гэвч аливаа ажилд цаг хугацаа хэрэгтэй байдаг. Хай­гуулын үед дэд бүтцийн ажлыг юу юугүй эхлүүлэх боломжгүй байсан. 2012 онд 19 дүгээр талбай дээр газрын тосыг цооно­гуудаас цуглуулж ачдаг иж бүрэн тоноглол бүхий ус тос хий ялгах нэгдсэн байгууламж барьж бай­гуулж ашиглалтанд өгсөн. Ингэснээр газар доо­гуурхи хоолойгоор цоо­ногууд ил байгууламжтай холбогдож цооног хооронд үүссэн замыг ашиглахаа больсон. 21 дүгээр талбай дээр ийм нэгдсэн бай­гууламж барина. Ингэс­нээр салаа зам, тоосжил­тын асуудлыг зохих хэм­жээгээр шийдвэрлэх юм. Өнгөрсөн онуудад ашиг­лахаа больсон замыг хааж замын 2000 орчим тэмдэг хийж байршуулсан. Замыг хааснаар 1-2 жилийн дараа тухайн газарт урь­дын адил өвс ургамал ургаж, унаган төрхөндаа ордог.

Хатуу хучилттай зам тавихыг гэрээлэгчид үүрэгдсэн заалт БХГ-нд байдаггүй л дээ. Бид үйлдвэрлэлийн баазаас Бичигтийн боомт хүртэлх 134 км замыг сайжруулж засах ажлыг 2011 онд “Ялгуулсан” компаниар гүйцэтгүүлж улсын ком­мист хүлээлгэж өгсөн. Мөн баазаас Баянхошуу боомт хүртэл 210 км хатуу хучилттай зам тавих ажлыг удахгүй эхлүүлнэ.

-21 дүгээр талбайд нэгдсэн байгууламж барина гэснээс танайх нэмж лицензийн талбай авах гэж байгаа гэсэн сураг дуулсан. Гайхаад л лиценз гэхээр нь?

-Хүмүүсийн дунд газрын тосны салбарыг ашигт малтмалтай хольж ойлгох нь их түгээмэл байдаг. Ашигт малтмалын талбай лицензээр батал­гаажиж, Ашигт малтма­лын хуулиар зохицуулагд­даг бол газрын тосны салбарын үйл ажиллагаа болон талбай ашиглах нөхцөл нь БХГ-ний зар­чим, газрын тосны тухай хууль түүнийг хэрэг­жүү­лэх журмаар зохицуу­лагддаг. Таны асуусан мэдээлэл нэг сонин дээр гарсан байна лээ. Учрыг нь гүйцэд судлалгүйгээр буруу, ташаа мэдээлэл цацагддагт харамсдаг л даа. Газрын тосны хай­гуулын гэрээт нэг талбай дунджаар 5-7 мянган км2 байдаг бол ашигт малт­малын лицензийн талбай хэдэн зуун л км2 байдаг. Нүүрс олборлоход газрын гадаргууны хөрсийг хэдэн арван км-ээр хэдэн арван км-н гүнтэйгээр хуулан авдаг. Гэтэл газрын тосны өрөмдлөг хийхэд 30 диаметрийн өргөнтэй 1500-2500 метрт бүхий цооног гаргадаг байх жи­шээтэй. Ашигт малтма­лын хайгуулыг богино хугацаанд хийж олбор­лолтыг тухайн талбайн дийлэнх газарт нь хийдэг. Харин газрын тосны хувьд хайгуулын хугацаа урт, үйлдвэрлэлийн олбор­лолтод шилжихэд бэлтгэл ажилд их цаг хугацаа зарна. Газрын тосны гэ­рээт нийт талбайд хай­гуулын ажил хийж дуу­саад олборлолт явуулж болохуйц талбайг ялгаж үйлдвэрлэлийн олборлол­тод шилждэг. Нэг үгээр гэрээт талбайгаас олбор­лолтын гэж ялгаж авсан тодорхой хэсэг газраас бусдыг нь эргүүлээд Мон­гол Улсын Засгийн газарт БХГ, Газрын тосны тухай хуулийн зүйл заалтын дагуу буцааж өгсөн хэрэг. Тэгэхээр БХГ-нд зааж,  Засгийн газрын тогтоо­лоор баталгаажуулсан талбайн хэмжээнд өөрч­лөлт оруулж, хэмжээг багасгах буюу олбор­лол­тын талбайг ялгаж авахад мөн л холбогдох агентлаг, яамнаас зөвшөөрлийг нь авдаг. Мөн Засгийн газ­рын тогтоол гарах учиртай. Эл асуудлаар хүсэлтээ гаргаж холбогдох газ­руудад хандсаныг л нэмж талбай авах гэж байна хэмээн андуурч бичсэн байна лээ.

-Сүүлчийн асуултыг танд үлдээвэл та юу хэлэхсэн бол?

-Одоо газрын тухай багц хууль болон газрын тосны тухай хуульд өөрч­лөлт оруулахаар хэлэлцэж байгаа. Эдгээр хуулийн төсөлд төлбөр, хураам­жийг өндрөөр тусгасан байгаа. Тамсагийн сав газрын төвөгтэй тогтцоос хамаараад хайгуул олбор­лолтын зардал өндөр байдаг. Иймд татвар ху­раам­жийг өндрөөр тог­тоосноор угаас өндөр өртгөөр явуулдаг хайгуул, олборлолтын ажлын зар­дал улам нэмэгдэж төс­лийн эдийн засаг өгөөжгүй болохуйц эрсдэл гарч болохоор байгааэ Үүнд санаа зовж байна даа.