Ц.МЯГМАРБАЯР 

“Гео-Инфо” компанийн захирал, ШУТИС-ийн докторант,  геологич  С.Оюунбаттай Ашигт малтмалын шинэ хуулийн төслийн талаар ярилцлаа.

-Ашигт малтмалын шинэчилсэн хуулийн төсөл ямар болсон гэж та үзэж байна вэ? 

-Хууль боловс­руулаг­чид­тай саналаа хуваалцаж байсан. Уг хуулийг хөн­дөхөд газрын хэвлийн ту­хай хууль, газрын  төлбөр, татварын багц хууль, дэд бүтэц гээд  нийгмийн бүхий л салбарт хамаатай. Төрийн оролцоо их, өмнөх хуулиас чанга хууль бол­сон. Шинэ хуулийн төсөлд сайн зүйл ч бий, засч залруулах ч шаардлагагүй. Манайд уул уурхай дөнгөж  хөгжлийнхөө залуу үед байна. Ганц удаагийн яаруу сандруу, судалгаа муу хуулиар бүх зүйл өргөс авсан юм шиг сайжрахгүй. Манай хууль эрх зүйн орчин тогт­воргүй, УИХ солигдоход л хууль ши­нэч­лэгдэж да­гаад бусад хуулиуд нь өөрчлөгддөг.

-Хуульд эрэл, хайгуул, олборлолт боловсруулалт гэж заажээ. Ер нь эрж хайхад хэдэн жил шаард­даг вэ. Сансараас хайгуул хийдэг болсон үед урт хугацаа орохгүй гэж эрдэмтэд ярих юм?

-Одоо хайгуулын лицензийг есөн жилээр өгч байгаа. Үүнийг л хоёр хуваасан. Эрэл нь тойм, хайгуул нь нарийн судал­гаа хийх гэсэн утгатай. Одоо мөрдөгдөж буй хуулиар ашиглалтын өм­нөх хоёр жил гэж сунгаад нийтдээ 12 жил. Энэ хуга­цаа боломжийн.  Хуучин хуульд тусгасан болохгүй байгаа зүйлийг  засч сайж­руулаад мөрдөхөд болох­гүй зүйл үгүй. Эрэл, хай­гуул, олборлолт, боловс­руу­лалт гэж тасалсан. Боловсруулалт  нь сонгон шалгаруулалтаар гэж тусгасан байгаа нь нээж олсон орддоо олборлолт болон боловсруулалт хийж болохгүй гэсэн үг. Санса­раас гурван метрээс 60 см-ийн  нарийвчлалтай зураг хийж байна. 20 дугаар зууны механик кроптой машин автомат рулетэй болсон нь техникийн дэв­шил. Тэгэхэд 1960 оны юм яриад байгааг ойлгохгүй байна. Хувийн хөрөнгөөр геологи хийж байхдаа бид  эрэл нь дөрвөн жил, хай­гуул нь тав гэж жил хороож суудаггүй. Улсын хайгуул хийх төсөв дөрвөн тэрбу­маас арван тэрбум болж өссөн. Тэгэхээр улс гар­гаж чадахгүй мөнгөө бид­нийг дарамталж гаргуулах гэж байна. Гэтэл улсын төсвөөр хийсэн хайгуул газар нутгийн 30 хувийг хамарч байна. Харин гад­ны болоод дотоодын хувийн компаниудын хий­сэн геологи хайгуулын мэдээллийг нэгтгэвэл 500000 машстабаас илүү мэдээллийг гаргаж ашиг­лах боломжтой. Гэтэл Үйлд­вэрлэлийн геологийн холбооны тэргүүн гео­логич Д.Бат-Эрдэнэ хай­гуу­лын компаниуд  худлаа мэдээлэл гаргадаг гэсэн байсан. Хэрэв бид худал мэдээлэл гаргасан бол хуулийн байгууллагад хандаж баримттай ярих хэрэгтэй. Хайгуулын ком­паниуд лиценз наймаалц­даг гэдэг. Мэдээж сайн юмны хажуугаар ганц хоёр муу зүйл бий. Эмх замба­раагүй тараагдсан лиценз эзэмшигч дотор мэргэж­лийн бус хүн ч байна. Гэхдээ мэргэжлийнхээс илүү хийдэг хүмүүс ч бий.  

-Хуулийн бас нэг заалт нь хайгуул хийж буй тал­бай зарлагдсан талбайтай давхцвал улс хурааж авах энэ талаар?  

-Бүх талбайг зарлах нь зөв боловч нөгөө талаас бантан хутгаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл миний хайгуул хийж буй талбайг улс булааж аваад зарлана гэсэн үг. Мөн орон нут­гийн засаг захиргааны байгууллага болон  нут­гийн иргэдтэй сум багийг хөгжүүлэх гэрээ байгуу­лах шаардлагатай гэж заасан. Гэтэл тухайн газар доор ямар нэгэн ашигт малтмал байгаа эсэх нь мэдэгдээгүй байхад бид дэд бүтэц хөгжүүлэх гэрээ байгуулна гэдэг байж болохгүй заалт. Хэрэв тэр гэрээг биелүүлж хэлсэн амандаа хүрч чадахгүй бол яах вэ гэх мэт амьдралд нийцэхгүй хоорондоо уял­даагүй зүйл олон байна.

-Хуульд лиценз болон газрын төлбөрийн хэмжээ хэрхэн туссан бэ?

-Шинэчилсэн найруу­лагад нэг га талбайд заа­вал гүйцэтгэх хайгуулын ажлын доод хэмжээг хоёр дахин өсгөж талбайг хям­гадсан. Нэг га талбайд  хийх хайгуулын ажлын зардлын доод хэмжээ, нэг га талбайд төлөх лицен­зийн төлбөр гэсэн хоёр том төлбөрийг төлдөг. Үүнийг улс тогтоож өгдөг. Шинэ­чилсэн хуульд хайгуулын ажлын доод хэмжээг заа­сан хэрнээ улсын төсөвт ордог лицензийн төлбө­рийг газрын хуулиар зохицуулна гэж заасан. Гэтэл газрын төлбөрийн хуульд Монголыг дөрвөн бүсэд хувааж нэг га тал­байд ногдох хэмжээг дөр­вөн өөр төлбөрөөр тогтоо­сон байдаг юм. Үүнийг одоо мөрдөгдөж буй суурь үнэлгээг хамгийн бага үнэлгээтэй  Алтайн уулар­хаг нутагт мөрдөж буй тухайлбал  нэг хонин тол­гойд ногдох бэлчээрийн га талбайтай харьцуулахад нэг га-д 202900 төгрөг. Үүнийг газрын хуулиар хоёроос гурав дахин өсгө­нө гэж тусгасан. Өсгөс­нөөр нь бодоход нэг га талбайд 405800 төгрөг. Одоогийн хуулиар газрын болон  лицензийн төлбөрт га талбайн хэмжээ хамаа­рахгүй ердөө 1.5 ам.доллар  төлдөг. Тэгэхээр шинэ хуулиар нэг га талбайн газрын төлбөр эхний гур­ван жилд тус бүр 150 мян­ган төгрөг, сүүлийн 4-5 жилд тус бүр 300 мянган төгрөг төлнө. Харин лицен­зийн төлбөрт 1000 га талбайд  долоогоос есөн жилд 405 сая төгрөг төлө­хөөр болж байна. Хамгийн бага 25 га талбайтай ком­пани жилд зөвхөн лицен­зийн төлбөрт арван сая төгрөг төлнө. Үүнийг улсын геологи хайгуулд зарцуулах 14 тэрбумтай харьцуулахад эргэлзээ төрүүлж байна. Зарлах гээд байгаа 50000 масш­табтай талбай нь хэчнээн хэмжээтэй талбайд сонгон шалгаруулалт зарлаж буйг хэлж мэдэхгүй. Гэтэл 1000 га талбайтай компани газ­рын төлбөрт таван саяыг төлж болно. Харин лицен­зийн төлбөрийг төлж дий­лэхгүй. Энэ төлбөр улсын төсөвт орж байгаа ч мөнгө оруулсан этгээд эрхээ эдэлж чадахгүй байгаа юм. Лиценз зүгээр л цаас. Бан­кинд тавих боломжгүй. Яагаад гэвэл бид газаргүй. Төр газраа буцаагаад авах эрхээ хадгалж үлдсэн. Орд олохын тулд есөн жил газар ухаж байна.  Орд олдохгүй тохиолдолд хө­рөн­гө оруулсан талбайгаа буцаагаад өгдөг. Ингэхдээ 50 мянган төгрөг төлдөг. Төр биднээр мөнгө хий­чихээд эргээд бүх юмыг авч байна. Одоо талбайдаа ажлаа хийе гэхэд орон нутаг оруулахгүй. Эрж хайж буй үед орон нутагт дэмжлэг үзүүлэхэд хүнд. Харин орд нээгээд олбор­лолт хийх болсон үед бо­ломжтой. Гэхдээ тухайн аймагт зуд болон байга­лийн гамшиг тохиолдоход сум хөгжүүлэх санд мөнгө хандивладаг.

-Эрж хайх нэрээр бай­галиа сүйтгээд байдаг юм биш үү. Өрөмдөхөд ус асар их ордог гэдэг?

-Өрөмдөнө гэдэг хүдэржилтийнхээ төрлөөс шалтгаалж өрөмдөнө. Орд олоогүй байхад нүх ухдаг­гүй. “Нинжа” нарын ухаад гаргасан хэмжээний нүх хэзээ ч гардаггүй. Эрлийн шатанд суваг шуудуу ух­даг. Гэтэл хуулиар үүнийг хориглосон.

-Жижиг компаниуд уул уурхай руу гишгэх эрхгүй болж байгаа талаар шүүмжлэл байна?

-Уул уурхайн салбарт геологи хайгуул хийж буй компанийг жижиг гэж үздэггүй. Эргэлдэж буй мөнгө нь жижигхэн  байж болно. Хамгийн гол нь эрсдэл даах чадвартай хүн л хийнэ. Том жижиг гэж ялгаварлах хэрэггүй. Жи­жиг­хэн ч гэсэн төрд татва­раа төлдөг, хүмүүсийнхээ нийгмийн амьдралыг шийдэж чаддаг. Манайх жижигхэн компани. Гэтэл байгуулагдаад өдий хүрэхэд зургаан хүнийг байртай болгосон.

-Та хэдэн жил геологич хийж байна вэ?

-Би 26 жил геологич хийж байна. 2003 онд ком­паниа байгуулсан. Ма­найд байнгын ажилтай 15, улирлын чанартай 50-аад хүн жилийн дөрвөн ули­ралд цалинтай ажиллаж байна. Гэтэл арваад жил болоход орд олоогүй. Монголын бүх л нутаг дэвсгэрээр явж хайгуул хийсэн. Гэхдээ улсаас хайгуул хийх мөнгө нэхээ­гүй. Гэтэл энэхүү шинэ­чилсэн хуулиар банктай харьцах эрхийг нээлттэй болгоогүй зөвхөн эсэргүү­цэх эрхтэй гэсэн заалт тусгажээ.  Ер нь өмнөх хуулиудад ашигт малт­малын лиценз эзэмшиг­чийн эрхийг дандаа орхиг­дуулсаар ирсэн. Нэг тал­байд нэг геологи нэг сар ажилладаггүй. Сурч болов­сорч, мэргэших, арга техникт дадалгажих  гэсээр байтал нэг хоёр жил  өнгөрдөг. Энэ хугацаанд компани бүрэн цалин­жуулснаар хоёр сарын ажлын үр дүнг хардаг. Гэтэл уг талбайд хайгуул хийхэд гарсан зардлыг татвараас хасдаггүй. Урьдчилж гарах зардалд тусгасан ч орд олсон ч, олоогүй ч буцааж авах эрх байдаггүй. Бид цаасны төлөө өчнөөн мөнгө төлж байна. Дээрээс нь энэ хууль дарамталж эхэллээ.

-Танай компани улсын төсвөөр хийх хайгуулын ажил хийж байсан уу?

-Манай компани сон­гон шалгаруулалтад орж үзээгүй.

-Яагаад?

-Төсөв нь бага байдаг. Сонгон шалгаруулалтаар хийсэн ажлыг үзэж бай­сан. Маш төвөгтэй бичиг цаастай их зууралддаг. Төрийн ажил удаан, залхаадаг учраас манайх оролцдоггүй. Надад хийх ажил их, зав байхгүй. Зөвхөн 12 сар цалинтай байх гэсэн компани ордог байж магад түүнээс ашиг бага. Ядаж нэг жил хээр явсан машиныхаа дугуйг сольчих хэмжээний ашиг­тай бол орно.  Төр 14 тэр­бум төгрөгийг хэдэн ч тен­дерт өгч буйг мэдэхгүй. Геологи бол маш их хөрөнгө эргэлддэг нөгөө талаас мөн маш их хугацаа шаарддаг ажил. Эмч хүнд өвчин туссан хүнийг оно­шилж тодорхой хугацаанд эмчилж байгаад үхэх үү, сэхэх үү гэдгийг хэлдэгтэй адил геологи арав, хорин жил судалгаа хайгуул хийс­нээр эдийн засгийн ач холбогдолтой байж ча­дах уу, үгүй юу гэдгийг хэлдэг. Гэтэл бид судал­гааны ажлыг хийж байтал цаг хугацаа биднийг хү­лээх­гүйгээр дэлхийн эдийн засгийн байдал өөрч­лөгддөг. Гэтэл 2050 он гэхэд Герман улс нүүрс­ний хэрэглээнээс гарна гэж байна. Нүүрсний оронд ямар нэг баялаг бүтээхийг зорьж байна. Тэгвэл бид нүүрсээ дараад байх хэрэг байна уу. Оюутолгойг гадныханд өгчихлөө. Манай газар нутагт харийнхан эзэн суулаа гэж эх орончид цээжээ дэлддэг. Гэтэл тэнд дэлхийд аравт  орох том бүтээн байгуулалтын ажил хийгдэж байна.

-Үнэхээр тэнд бүтээн байгуулалт хийгдэж байна уу. Хэдэн сэндвичин барилга баригдсан гэдэг?

-Сэндвичин барилга  угаасаа байдаг зүйл. Би Оюутолгойд хайгуулын менежер хийж байсан. “Айвенхоу” 1997 оноос геологи  хайгуулын судалгаа хийсэн. Олон ч талбайд очиж үзсэн. Га­даадын компанитай ний­лээд 60 орчим геологи хайгуулын анги байсан. Энэхүү мэдээлэл манай улсад маш үнэ цэнэтэй. Хэдийгээр тэрхүү мэдээл­лийг ашиглаж чадахгүй байгаа ч хайгуул хийсэн асар их хөрөнгө манай улсын төсөвт орсон. Ма­найд геологийн шинжлэх ухаан 1939 оноос хөгжсөн гэдэг ч зуун жил болоогүй байна. Тэгэхээр судалгаа­ны төвшин манай улсын хувьд залуу байна. Газар нутгийн дөнгөж 30 хувь нь судалгаанд хамрагдсан. Улсын төсвийн хөрөнгөөр өнгөрсөн жил дөрвөн тэрбумын ажил хийгдсэн бол энэ жил арав орчим тэрбум болж өссөн.